AVRUPA HESAPLAR SİSTEMİ (ESA 95)

I-GİRİŞ

Avrupa Birliği ile yürütülmekte olan müzakereler çerçevesinde, AB müktesebatına uyumun gereklerinden birisi de genel yönetime ait hesapların Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA 95) uygun olarak raporlanmasıdır. Bu çalışmamızda, ESA 95 sistemiyle ilgili olarak bir çerçeve çizilmeye çalışılacaktır.

Avrupa Hesaplar Sistemi (ESA 95), toplam bir ekonominin (bir bölge, ülke veya ülkeler grubunun), bu ekonominin bileşenlerinin ve diğer toplam ekonomilerle olan ilişkilerinin sistematik ve detaylı bir tanımını veren uluslararası kabul görmüş bir hesap çerçevesidir. ESA 95 sisteminde kurumsal birimler beş sektör içinde gruplandırılmıştır. Bu sektörler ve kodları şu şekildedir:

• Mali olmayan şirketler (S.11)
• Mali şirketler (S.12)
• Genel devlet (S.13)
• Hane halkları (S.14)
• Hane halklarına hizmet eden kar amacı olmayan kuruluşlar (S.15)

Bu beş sektör bir arada toplam ekonomiyi oluşturmaktadır. Toplam ekonomi dışında kalan dış alem ise S.2 olarak kodlanmaktadır. Sistemde stoklar ve akımlar olmak üzere iki tür bilgi kaydedilmektedir. Akımlar, belli bir zaman içerisinde meydana gelen eylemleri ve olayların etkilerini, stoklar ise belli bir zamandaki konumu ifade etmektedir. Akımlar, işlemler ve varlıklardaki diğer değişiklikler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

ESA 95’de işlemler dört gruba ayrılmaktadır. Bunlar:

• Ürünlerdeki işlemler (P)
• Dağıtım işlemleri (D)
• Mali işlemler (F)
• Yukarıdaki üç gruba dahil olmayan diğer işlemler (K)

ESA 95 Sistemi, kendi aralarında bağlantılı hesaplar dizisinden oluşmaktadır. Kurumsal birimler ve sektörler için bu hesaplar dizisi cari hesaplardan, birikim hesaplarından ve bilançolardan meydana gelmektedir. Cari hesaplar gelirin yaratılması, dağıtımı, yeniden dağıtımı ve bu gelirin nihai tüketimiyle ilgiliyken, birikim hesapları aktifler, pasifler ve net değerde meydana gelen değişiklikleri kapsamaktadır. Bilançolar ise aktif ve pasif stokları ile net değeri göstermektedir. Sistemde cari hesapların sağ tarafı kaynakları, sol tarafı ise kullanımları göstermekte ve muhasebe, çift kayıt sistemine dayanmaktadır. Yani her bir işlem bir kez kaynak ve bir kez de kullanım olmak üzere iki kez kaydedilmektedir. Dolayısıyla kaynaklar toplamı kullanımlar toplamına eşit olmakta ve bu da hesapların tutarlılığını kontrole imkan tanımaktadır.

II-GENEL DEVLET SEKTÖRÜ (S.13)

Genel devlet sektörü; çıktılarının amacı bireysel ve kollektif tüketim olan ve temel olarak diğer sektörlere ait birimler tarafından yapılan zorunlu ödemelerle finanse edilen ve piyasa dışı üreticiler olan tüm kurumsal birimleri ve/veya temel olarak ulusal gelirin ve zenginliğin dağıtılmasıyla uğraşan tüm kurumsal birimleri kapsar. Sistemde genel devlet sektörü dört alt sektöre ayrılmaktadır. Bunlar:

• Merkezi yönetim (S.1311)
• Eyalet yönetimi (S.1312)
• Yerel yönetim (S.1313)
• Sosyal güvenlik fonları (S.1314)

Genel Devlet Sektöründeki İşlemler

1) Ürünlerdeki İşlemler (P):

Ürünlerde meydana gelen işlemler yedi kategoriden oluşmaktadır: Çıktı (P.1), Ara Tüketim (P.2), Nihai Tüketim (P.3), Fiili Nihai Tüketim (P.4), Gayrisafi Sermaye Oluşumu (P.5), Mal ve Hizmet İhracatı (P.6), Mal ve Hizmet İthalatı (P.7)

Her bir işlem özelliğine göre ilgili kategoriye kaydedilmelidir.

Çıktı (P.1); belli bir muhasebe döneminde, bir üretici birim tarafından meydana getirilen ürünlerdir. Piyasa Çıktısı (P.11), Kendi Nihai Kullanımı İçin Üretilen Çıktı (P.12) ve Diğer Piyasa Dışı Çıktı (P.13) olmak üzere üç alt kategoriye ayrılmaktadır.

Ara tüketim (P.2), üretim sürecinde yapılan tüketimi kapsamaktadır. Bu kategoriye duran varlıkların tüketimi dahil değildir.

Gayrisafi Sermaye Oluşumu (P.5) ise gayrisafi sabit sermaye oluşumu (P.51), envanter değişiklikleri (P.52) ve Değerli varlık edinimini (P.53) içermektedir.

2) Dağıtım İşlemleri (D):

Dağıtımla ilgili işlemler; üretimle elde edilen artı değerin işgücüne, sermayeye ve devlete dağıtılmasını sağlayan, gelirin ve servetin yeniden dağıtılmasını içeren işlemlerden meydana gelir. Dağıtım işlemleri; Çalışanlara Yapılan Ödemeler (D.1), Üretim ve İthalat Üzerinden Alınan Vergiler (D.2), Sübvansiyonlar (D.3), Mülkiyet Gelirleri (D.4), Gelir, Servet vb. Üzerinden Alınan Vergiler (D.5), Sosyal Transferler (D.6), Diğer Cari Transferler (D.7), Hane halklarının Emeklilik Fonu Rezervlerinde Bulunan Net Öz Sermayesindeki Değişiklikler için Yapılan Ayarlamalar (D.8) ve Sermaye Transferleri (D.9) kategorilerinden oluşmaktadır.

Çalışanlara Yapılan Ödemeler (D.1), nakdi ve ayni ödemeleri kapsamaktadır. Örneğin, çalışanlara sağlanan ücretsiz otoparklar buna dahildir. Bu kategoriye kaydedilecek işlemlerde dikkat edilmesi gereken nokta ödemenin yapılan işle bağlantısının olması gerektiğidir.

Üretim ve İthalat Üzerinden Alınan Vergiler (D.2) kategorisine ise üretici birimler tarafından ödenen vergiler kaydedilmektedir. Yani nihai tüketiciler tarafından ödenen vergiler bu kapsamda değildir.

Sübvansiyonlar (D.3) kategorisine; devletin, üreticilere üretim düzeylerini, fiyatlarını, üretim faktörlerinin haklarını etkilemek amacıyla yaptığı karşılıksız ödemeler kaydedilmektedir. Sübvansiyonların özelliği tüm toplumun yararına verilmesidir. Eğer belli kişilerin yararına yapılan bir ödeme sözkonusuysa bu transfer olarak kabul edilir ve bu kapsama dahil edilmez.

Mülkiyet Gelirleri (D.4) kategorisine; mali varlıklar ve üretilmemiş maddi varlıkların sahipleri tarafından elde edilen gelirler kaydedilir. Örneğin, bankaya yatırılan para karşılığında alınan faiz, ya da kar payı bu kapsamdadır. Ancak, hisse senedi satışı karşılığında alınan para ve bina vb. varlıkların kira gelirleri bu kapsamda değildir.

Gelir, Servet vb. Üzerinden Alınan Vergiler (D.5) kategorisine; gelirle ilgili olarak hem hane halklarından hem de şirketlerden alınan vergiler kaydedilmektedir. Bunların sermaye vergilerinden farkı periyodik olarak alınmasıdır.

Sosyal Transferler (D.6) kategorisine; sosyal riskleri azaltmak amacıyla hane halklarına verilen transferler kaydedilmektedir. Bu transferler nakdi veya ayni olabilir. Örneğin, yeşilkart giderleri ayni sosyal transferler kapsamındadır.

Genel Yönetim Sektöründeki İşlemler

P, K2 ve D işlemleri B.9 dengesini belirler. Maastricht Antlaşmasına göre B.9 en önemli kriterlerden birisidir. B.9F’de yer alan işlemler ise, B.9’un nasıl finanse edildiğini gösterir. B.9 =B.9F olmalıdır.

3) Mali İşlemler (F):

Mali işlemler, mali aktifler ve pasifler üzerinde kurumsal birimler arasında ve kurumsal birimlerle dış alem arasında yapılan işlemlerdir. Mali işlemler şu kategorilerden oluşmaktadır: Paraya Çevrilebilir Altın ve Özel Para Çekme Hakları (SDR’ler) (F.1), Para ve Mevduatlar (F.2), Hisseler Dışındaki Menkul Kıymetler (F.3), Krediler (F.4), Hisseler ve Diğer Öz Sermaye Aktifleri (F.5), Sigorta Teknik Rezervleri (F.6), Diğer Alacak/Borç Hesapları (F.7)

B.9 dengesinin açık vermesi net borçlanmanın olduğu anlamına gelmektedir. Bu durumda sözkonusu açık, borca girişilerek ve/veya mali varlıklar azaltılarak karşılanabilecektir. Eğer B.9 dengesinin fazla vermesi durumunda ise net borç verme sözkonusudur. Bu durumda, yükümlülükler azaltılır ve/veya mali varlık edinilir. Mali varlıklar ve yükümlülüklerdeki işlemler sonucunda da B.9F dengesi oluşmaktadır.

4) Diğer İşlemler (K):

Diğer işlem kategorileri; Sabit Sermaye Tüketimi (K.1), Üretilmemiş Mali Olmayan Varlıkların Edinimi (K.2) ve Aktiflerdeki Diğer İşlemler (K.3-K.12) den oluşmaktadır.

Sabit Sermaye Tüketimi (K.1); üretimin bir maliyetidir ulusal hesaplar için çok önemli bir kalemdir. Bu kalemin B.9 (Net borçlanma/Net Borç Verme) dengesine etkisi yoktur.

Genel Devlet Sektöründeki Hesaplar Dizisi ve Dengeleyici Kalemler (B)

ESA 95 sistemi akımları ve stokları, ekonomik döngüyü gelirin yaratılmasından dağıtılmasına ve sonuçta aktifler şeklinde biriktirilmesine kadar açıklayarak düzenli bir hesaplar dizisi sunmaktadır. Hesaplarda yer alan denge kalemleri hem gayrisafi hem de net olarak belirlenmektedir. Eğer dengeleyici kalemler sabit sermaye tüketiminden önce hesaplanıyorsa gayrisafi, sonra hesaplanıyorsa net değer olarak ifade edilir.

Hesaplar dizisi cari hesaplar, sermaye hesapları ve bilançolardan meydana gelmektedir.

1) Cari Hesaplar:

İkiye ayrılmaktadır:

a- Üretim Hesabı (I); sistem içindeki en önemli dengeleyici kalem olan katma değeri (gayrisafi yurtiçi hasıla) (B.1) elde etmek için kullanılır.

b- Gelirin Dağıtımı ve Kullanımı Hesabı (II); dört aşamada analiz edilir. İlk aşama, gelirin üretim sonucunda üretilmesi ve üretim faktörleri (emek, sermaye) ve genel devlet (üretim ve ithalattan alınan vergiler, sübvansiyonlar) arasında dağıtılması ile ilgilidir. Bu aşama, faaliyet fazlasının (B.2) ve birincil gelirin (B.5) belirlenmesine olanak verir. İkinci aşama gelirin ayni sosyal transferler dışındaki transferler aracılığıyla yeniden dağıtılması ile ilgilidir. Bu hesap harcanabilir gelirin (B.6) belirlenmesini sağlar. Üçüncü aşama, ayni sosyal transferler aracılığıyla gerçekleştirilen ve ayarlanmış harcanabilir gelirin (B.7) belirlenmesini sağlayan yeniden dağıtım işlemini açıklar. Dördüncü aşama ise, gelirin nasıl tüketildiğini ve tasarrufun (B.8) nasıl yapıldığını açıklar.

2) Birikim Hesapları (III):

Birikim hesapları akım hesaplardır. Bunlar; birimlerin aktiflerinde, pasiflerinde ve net aktiflerinde meydana gelen değişikliklerin nedenini açıklar. Aktiflerde meydana gelen değişiklikler hesapların sol tarafına (eksi veya artı), pasiflerde ve net aktifte meydana gelen değişiklikler ise hesapların sağ tarafına (artı veya eksi) kaydedilir. Birikim hesabının dengeleyici kalemi “net borç verme/net borçlanmadır” (B.9).

3) Bilançolar (IV):

Bilançoların amacı, birimlerin muhasebe döneminin başında ve sonunda sahip olduğu aktiflerin, pasiflerin, net aktifin ve bilançolar arasındaki değişiklikleri görüntüsünü vermektir. Bilançonun dengeleyici kalemi “net değer (B.90)”dir. Bilanço kalemleri, ilgili işlemlere bakılarak sınıflandırılır. Bilançodaki kodlar “A” harfi ile başlamaktadır. Bilanço kalemleri o anki piyasa fiyatları esas alınarak değerlenir.

Bilanço Modeli

III-SONUÇ

ESA 95 sistemi ekonomiyi beş sektöre ayırmakta ve işlemler her bir sektör için ayrı ayrı hesaplanmaktadır. Burada bizim için önemli olan S.13 ile kodlanmış Genel Devlet Sektörüdür. ESA 95 sistemine göre hesaplar dizisinin oluşturulması için öncelikle hangi işlemlerin hangi kategoride yer aldığının belirlenmesi ve buna göre cari hesapların, birikim hesaplarının ve bilançoların düzenlenmesi gerekmektedir. Bu şekilde Maastricht Anlaşmasına göre en önemli kriterlerden birisi olan B.9-Net borç verme/Net borçlanma dengesinin de tespit edilmesi mümkün olacaktır.