Kamunun Finans Haberleri Merkezi
Kamunun Finans Haberleri Merkezi
admin
5253 SAYILI DERNEKLER KANUNU SONRASINDA DERNEKLERLE ÝLGÝLÝ MALÝ DÜZENLEMELER, DERNEKLERE AÝT ÝKTÝSADÝ ÝÞLETMELER, KAMUYA YARARLI DERNEKLER VE KAMUYA YARARLI DERNEKLERE SAÐLANAN AYRICALIKLAR [1]
I. GÝRÝÞ
2709 sayýlý Türkiye Cumhuriyeti Anayasasýnýn 33 üncü maddesine göre, herkes, önceden izin almaksýzýn dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çýkma hürriyetine sahiptir. Hiç kimse bir derneðe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Derneklerle ilgili temel düzenlemeleri içeren 04.11.2004 tarih ve 5253 sayýlý Dernekler Kanunu[2] TBMM’ de kabul edilerek yürürlüðe girmiþtir.[3]
Günümüzde toplumsal yaþamýn ayrýlmaz bir parçasý halini alan derneklerin sayýsý bugün itibariyle 80.757’dir. Faaliyeti sona eren dernek sayýsý ise 85.488’tir.[4] Bu derneklerden 13.731 tanesi Ýstanbul’da, 7.036 tanesi Ankara’da ve 4.029 tanesi de Ýzmir’dedir.[5]
Yazýmýzda derneklerle ilgili temel düzenlemeler yer almaktadýr. Derneklerin gelir ve giderleri, vergisel yükümlülükleri, tutmak zorunda olduðu defter ve belgeler, yardým toplama esas ve usulleri, derneklere ait iktisadi iþletmeler, 5228 sayýlý Kanunla Kurumlar Vergisi Kanununda yapýlan deðiþiklik ile dernekler tarafýndan iþletilen eðitim kurumlarý ve rehabilitasyon merkezlerinden elde edilen kazançlara iliþkin istisna, gýda bankacýlýðý yapan derneklere yapýlan gýda yardýmýnýn vergisel avantajlarý, derneklere ait iktisadi iþletmelerin vergisel yükümlülükleriyle gelir ve kurumlar vergisi istisnalarý, derneklerin taþýnmaz mal edinme usulleri, dernekler tarafýndan kurulan sandýklar ve bunlarýn gelirleri ile tutmalarý gereken defterler, dernek görevlilerine verilecek ücretler, beyanname verme yükümlülükleri ve denetimleri yazýnýn konusunu oluþturmaktadýr.
Ayrýca yazýmýzda kamuya yararlý derneklerle ilgili düzenlemeler ve bu statünün verilme koþullarý ile kamuya yararlý derneklere tanýnan ayrýcalýklar ile bu derneklere yapýlan baðýþ ve yardýmlarýn Gelir ve Kurumlar Vergisi Kanunlarýna göre durumuna yer verilmiþtir.
Dernek; kazanç paylaþma dýþýnda, kanunlarla yasaklanmamýþ belirli ve ortak bir amacý gerçekleþtirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kiþinin, bilgi ve çalýþmalarýný sürekli olarak birleþtirmek suretiyle oluþturduklarý tüzel kiþiliðe sahip kiþi topluluklarýný ifade etmektedir.
Dernekler Kanunu ile dernekler, dernek þube veya temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancý dernekler ile merkezleri yurt dýþýnda bulunan dernek ve vakýf dýþýndaki kâr amacý gütmeyen kuruluþlarýn Türkiye’deki þube veya temsilciliklerinin yasak ve izne tâbi faaliyetleri, yükümlülükleri, denetimleri ve uygulanacak cezalar ile derneklere iliþkin diðer hususlar düzenlenmiþtir.[6]
II. DERNEKLERLE ÝLGÝLÝ MALÝ DÜZENLEMELER
II.1. GELÝR VE GÝDERLER ÝLE TUTULMASI GEREKEN DEFTERLER
II.1.1 Derneklerin Gelir ve Giderleri
Dernekler gelirlerini alýndý belgesi ile toplar ve giderlerini harcama belgesi ile yaparlar. Dernek gelirlerinin bankalar aracýlýðý ile toplanmasý halinde banka tarafýndan düzenlenen dekont veya hesap özeti gibi belgeler alýndý belgesi yerine geçer. Alýndý belgeleri ve harcama belgelerinin beþ yýl süre ile muhafaza edilmesi gerekmektedir.
Dernek gelirlerinin toplanmasýnda kullanýlacak alýndý belgeleri yönetim kurulu kararý ile bastýrýlýr. Alýndý belgelerinin þekli, bastýrýlmasý, onaylanmasý ve kullanýlmasý ile dernek gelirlerinin toplanmasýnda kullanýlacak yetki belgesine iliþkin hususlar yönetmelikte düzenlenecektir. Dernekler gelirlerini toplarken alýndý belgesi düzenlemek zorundadýr. Dernek gelirlerinin toplanmasýnda kullanýlacak alýndý belgelerini basan matbaalar bu belgelerin seri ve sýra numaralarýný 15 gün içinde mülkî idare amirliðine bildirmek zorundadýrlar.[7]
Bilindiði üzere daha önce dernek gelirleri alýndý belgeleri Maliye Bakanlýðýnca müteselsil seri ve sýra numarasý taþýyan elli asýl elli koçan yapraktan oluþan ciltler halinde bastýrýlmakta ve mali yýlýn baþýnda belirlenen fiyat üzerinden Malmüdürlükleri ve Muhasebe Müdürlüklerince derneklere verilmekteydi.
5253 sayýlý Kanunun 37 nci maddesine göre, bu Kanunun ilgili maddelerinde düzenlenmesi öngörülen yönetmelikler Ýçiþleri Bakanlýðýnca, kulüp adýný alan derneklerle ilgili yönetmelik ise Gençlik ve Spor Genel Müdürlüðünün baðlý olduðu Bakanlýkça en geç altý ay içinde Resmi Gazetede yayýmlanarak yürürlüðe konulacaktýr. Diðer taraftan bu yönetmelikler çýkarýlýncaya kadar mevcut yönetmeliklerin bu Kanuna aykýrý olmayan hükümlerinin uygulanmasýna devam olunur.
Dernek gelirlerinin toplanmasý hakkýndaki usuller 09.06.1984 tarih ve 18426 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan “Dernek Gelirlerinin Toplanmasýnda Kullanýlacak Alýndý Belgeleri Hakkýndaki Yönetmelik”te belirtilmiþtir. Dernek gelirlerinin toplanmasýnda bu Yönetmeliðin 5253 sayýlý yeni Dernekler Kanununa aykýrý olmayan düzenlemelerine uyulmaya devam edilmesi gerekmektedir. Alýndý belgelerinin kontrolü, alýndý belgesi kayýt defteri, alýndý belgelerinin dernek kaþesi ile damgalanmasý, alýndý belgeleri ile yardým toplayacak kiþilerin belirlenmesi, kullanýlan alýndý belgelerinin saklanmasý ve denetlenmesi, toplanan gelirlerin saklanmasý ile ilgili olarak bu Yönetmelikteki hükümlere uyulmalýdýr.[8]
Dernek gelirlerini toplayacak kiþiler yönetim kurulu kararýyla belirlenir ve bunlar adýna yetki belgesi düzenlenir. Dernekler tarafýndan tutulacak defter ve kayýtlar ile ilgili usul ve esaslar yönetmelikte düzenlenir. Bu defterlerin dernekler biriminden ya da noterden onaylý olmasý zorunludur.
Dernekler mülkî idare amirliðine önceden bildirimde bulunmak þartýyla yurt dýþýndaki kiþi, kurum ve kuruluþlardan aynî ve nakdî yardým alabilirler. Bildirimin þekli ve içeriði yönetmelikte düzenlenir. Nakdî yardýmlarýn bankalar aracýlýðýyla alýnmasý zorunludur.
5253 sayýlý Dernekler Kanununun 10 uncu maddesinde “dernekler, tüzüklerinde gösterilen amaçlarý gerçekleþtirmek üzere, benzer amaçlý derneklerden, siyasi partilerden[9], iþçi ve iþveren sendikalarýndan ve meslekî kuruluþlardan maddî yardým alabilir ve adý geçen kurumlara maddî yardýmda bulunabilirler. 5072 sayýlý Dernek ve Vakýflarýn Kamu Kurum ve Kuruluþlarý ile Ýliþkilerine Dair Kanun[10] hükümleri saklý kalmak üzere, dernekler kamu kurum ve kuruluþlarý ile görev alanlarýna giren konularda ortak projeler yürütebilirler. Bu projelerde kamu kurum ve kuruluþlarý, proje maliyetlerinin en fazla yüzde ellisi oranýnda aynî veya nakdî katký saðlayabilirler.” hükmü yer almaktadýr. Mülga Dernekler Kanununun 61 inci maddesi uyarýnca genel ve katma bütçeli dairelerle mahalli idareler, kamu iktisadi teþebbüsleri ile bunlara baðlý müesseseler ve sermayesinin yarýsýndan fazlasý Devlete ait kuruluþlardan yardým alabilmekteydiler.
Dernekler, mevzuatta yer alan hükümlere uymak þartýyla yardým toplayabilir. Dernekler tarafýndan yardým toplanmasýna iliþkin temel düzenleme 2860 sayýlý Yardým Toplama Hakkýnda Kanundur. Yardým Toplama Hakkýnda Kanunun 7 nci maddesi 5253 sayýlý Dernekler Kanunu ile deðiþtirilmiþtir. Buna göre yardým toplama faaliyeti bir ilin birden fazla ilçesini kapsýyorsa o ilin valisinden, bir ilçenin sýnýrlarý içinde ise o ilçenin kaymakamýndan izin alýnýr. Yardým toplama faaliyeti birden fazla ili kapsýyorsa yardým toplama faaliyetine giriþecek gerçek veya tüzel kiþilerin yerleþim yerinin bulunduðu ilin valisinden izin alýnýr ve izni veren valilik tarafýndan ilgili valiliklere ve Ýçiþleri Bakanlýðýna bilgi verilir. Yardým toplama faaliyetleriyle ilgili iþlemler dernekler birimlerince yürütülür.
Derneklerin Yardým Toplama Kanununa göre yürütecekleri yardým toplama faaliyet sonuçlarýný izlemek ve derneklerin yurtdýþýndan alacaklarý yardým toplama taleplerini yerine getirmek Ýçiþleri Bakanlýðý Dernekler Dairesi Baþkanlýðýnýn görevleri arasýndadýr. 03.08.2002 tarih ve 4771 sayýlý Kanunun üçüncü maddesi ile 2908 sayýlý Dernekler Kanunun 46 ncý maddesinde yapýlan deðiþiklikle; dernekler ile ilgili hizmetleri yürütmek üzere Ýçiþleri Bakanlýðý bünyesinde Dernekler Dairesi Baþkanlýðý kurulmuþtur.
Ayný Kanunun 73 üncü maddesinde yapýlan deðiþiklikle de; Ýçiþleri Bakanlýðýnca, derneklere iliþkin iþ ve iþlemleri yürütmek, hizmetleri görmek üzere illerde valilikler, ilçelerde de kaymakamlýklar bünyesinde derneklerle ilgili bir birim oluþturulmasý hükmü getirilmiþtir.[11]
II.1.2 Dernekler Tarafýndan Tutulmasý Gereken Defterler
Derneklerin tutmasý gereken defterler ve uymalarý gereken esaslar 05.04.2003 tarih ve 25070 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan “Derneklerin Tutacaklarý Defter, Muhasebe Kayýtlarýyla Ýlgili Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik”te düzenlenmiþtir. Bu konuda yeni bir yönetmelik çýkarýlýncaya kadar bu Yönetmeliðin uygulanmasýna devam edilmelidir.
Dernekler, defter tutma bakýmýndan ikiye ayrýlýr. Bunlar; bilanço esasý ile iþletme hesabý esasýdýr. Ýþletme hesabý esasýna tabi olan dernekler;
1- Üye kayýt defteri,
2- Karar defteri,
3- Ýþletme hesap defteri,
4- Envanter defteri tutmak ve bu defterleri notere tasdik ettirmek zorundadýrlar.
Bilanço esasýna göre defter tutmak zorunda olan dernekler ise;
1- Üye kayýt defteri,
2- Karar defteri,
3- Yevmiye defteri,
4- Büyük defter,
5- Envanter defteri tutmak ve bu defterleri notere tasdik ettirmek zorundadýrlar.
II.2. TAÞINMAZ MAL EDÝNME
Mülga Dernekler Kanununun 64 üncü maddesi uyarýnca, dernekler konutlarý ile amaç ve faaliyetleri için gerekli olanlardan baþka taþýnmaz mal edinebilirler. 5253 sayýlý Dernekler Kanununun 22 nci maddesine göre; dernekler genel kurullarýnýn yetki vermesi üzerine yönetim kurulu kararýyla taþýnmaz mal satýn alabilir veya taþýnmaz mallarýný satabilirler. Dernekler edindikleri taþýnmazlarý, tapuya tescilinden itibaren bir ay içinde mülkî idare amirliðine bildirmekle yükümlüdürler.
II.3. SANDIK KURMA
Dernekler Kanununun 12 nci maddesine göre; dernekler, tüzüklerinde yazýlý olmak ve saðlanan kârý üyelerine paylaþtýrmamak, gelir, faiz veya baþka adlarla üyelerine aktarmamak þartýyla üyelerinin yiyecek, giyecek gibi zarurî ihtiyaç maddelerini ve diðer mal ve hizmetlerle kýsa vadeli kredi ihtiyaçlarýný karþýlamak amacýyla sandýk kurabilirler. Bu sandýklarýn kuruluþ ve çalýþma esaslarý yönetmelikte düzenlenecektir. Ýlgili yönetmelik yayýmlanana kadar 01.02.1985 tarih 18653 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan “Dernekler Tarafýndan Kurulan Sandýklarýn Tabi Olacaðý Esaslar Hakkýnda Yönetmelik”te belirtilen esaslar uygulanmaya devam edilecektir.
Yönetmeliðin 13 üncü maddesine göre sandýklarýn gelirleri aþaðýda yer almaktadýr:
1- Üyelerden bir defaya mahsus olmak üzere alýnacak giriþ aidatý,
2- Üyelik aidatý,
3- Satýþ yeri kârý,
4- Üyelere verilen kredilerden alýnacak hizmet paylarý,
5- Bankaya yatýrýlan sandýk paralarýnýn faizleri,
6- Kime ve nereye ait olduðu bilinmeyen, en az bir yýl emanet hesabýnda tutulduktan sonra gelir kaydedilen paralar,
7- Yardým ve baðýþlar,
8- Umulmadýk gelirler.
Sandýklar tarafýndan tutulmasý gereken defterler ise þunlardýr:
1- Üye kayýt defteri,
2- Karar defteri,
3- Gelir ve gider defteri,
4- Gelen ve giden evrak defteri,
5- Bütçe kesin hesap ve bilanço defteri,
6- Demirbaþ defteri.
II.4. DERNEK GÖREVLÝLERÝ VE ÜCRETLERÝ
Üye sayýsýnýn 100 kiþiden fazla olmasý þartýyla dernek hizmetleri gönüllüler veya yönetim kurulu kararý ile göreve baþlatýlan ücretliler aracýlýðýyla yürütülür.
Dernek yönetim ve denetim kurullarýnýn kamu görevlisi olmayan baþkan ve üyelerine ücret verilebilir. Verilecek ücret ile her türlü ödenek, yolluk ve tazminatlar genel kurul tarafýndan tespit olunur. Yönetim ve denetim kurulu üyeleri dýþýndaki üyelere ücret, huzur hakký veya baþka bir ad altýnda herhangi bir karþýlýk ödenemez. Dernek hizmetleri için görevlendirilecek üyelere verilecek gündelik ve yolluk miktarlarý genel kurul tarafýndan tespit olunur.
Dernekler, yapacaklarý ücret ödemeleri üzerinden kestikleri gelir ve damga vergisi için vergi dairelerine baþvurarak mükellefiyet tesis ettirmelidir. 193 sayýlý Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýna göre dernekler gelir vergisi tevkifatý yapmak zorunda olan müesseseler arasýnda sayýlmýþlardýr.
II.5. BEYANNAME VERME YÜKÜMLÜLÜÐÜ VE DENETÝM
Dernekler, yýl sonu itibarýyla faaliyetlerini, gelir ve gider iþlemlerinin sonuçlarýný düzenleyecekleri beyanname ile her yýl Nisan ayý sonuna kadar mülkî idare amirliðine vermekle yükümlüdürler. Beyannamenin düzenlenmesine iliþkin esas ve usuller yönetmelikte düzenlenir.
Gerekli görülen hallerde, derneklerin tüzüklerinde gösterilen amaçlar doðrultusunda faaliyet gösterip göstermedikleri, defterlerini ve kayýtlarýný mevzuata uygun olarak tutup tutmadýklarý Ýçiþleri Bakaný veya mülkî idare amiri tarafýndan denetletilebilir.
Denetim sýrasýnda görevli memurlar tarafýndan istenecek her türlü bilgi, belge ve kayýtlarýn, dernek yetkilileri tarafýndan gösterilmesi veya verilmesi, yönetim yerleri, müesseseler ve eklentilerine girme isteðinin yerine getirilmesi zorunludur.
Anayasanýn 108 inci maddesine göre, Devlet Denetleme Kurulunun kamuya yararlý dernekler üzerindeki her türlü araþtýrma, inceleme ve denetleme yetkisi bulunmaktadýr.[12]
178 sayýlý Maliye Bakanlýðýnýn Kuruluþ ve Görevleri Hakkýnda Kanun Hükmünde Kararnamenin 20 nci maddesinin birinci fýkrasýnýn (c) bendine göre ise Maliye Teftiþ Kurulu dernek, vakýf ve sendikalarý mali yönden teftiþ etmek yetkisini haizdir. Anýlan maddenin ikinci fýkrasýna göre teftiþe tabi olan daire, kuruluþ, fon, dernek, vakýf, sendika ve ortaklýklarýn görevlileri, bunlara ait para ve para hükmündeki evrak ve ayniyat ile her türlü mal ve eþyayý ve bunlarla ilgili gizli de olsa bütün defter ve belgeleri, isteði üzerine Maliye Müfettiþine göstermeye, saymasýna ve incelemesine yardým etmeye mecburdurlar.
832 sayýlý Sayýþtay Kanununun ek 12 nci maddesine göre Türkiye Büyük Millet Meclisi araþtýrma, soruþturma ve ihtisas komisyonlarýnýn kararýna istinaden Türkiye Büyük Millet Meclisi Baþkanlýðýnýn talebi üzerine Sayýþtay, talep edilen konuyla sýnýrlý olmak kaydýyla denetimine tâbi olup olmadýðýna bakýlmaksýzýn özelleþtirme, teþvik, borç ve kredi uygulamalarý dahil olmak üzere tüm kamu kurum ve kuruluþlarýnýn hesap ve iþlemleri ile ayný usule baðlý olarak, kullanýlan kamu kaynak ve imkânlarýndan yararlanma çerçevesinde her türlü kurum, kuruluþ, fon, iþletme, þirket, kooperatif, birlik, vakýf ve dernekler ile benzeri teþekküllerin hesap ve iþlemlerini denetleyebilir.
Görüldüðü gibi derneklerin denetimi Ýçiþleri Bakanlýðý, mülki idari amirler ve Devlet Denetleme Kurulu ve Sayýþtay tarafýndan yapýlýr. Dernekleri mali açýdan teftiþ ve denetleme yetkisi ise Maliye Teftiþ Kurulu tarafýndan kullanýlýr.
III. DERNEKLERLE ÝLGÝLÝ VERGÝSEL DÜZENLEMELER
III.1. DERNEKLERE AÝT ÝKTÝSADÝ ÝÞLETMELER
Dernekler kuruluþ amaçlarýna göre çok farklý alanlarda faaliyet göstermektedirler. Derneklere baðlý olarak çalýþan iþletmeler yapmýþ olduklarý faaliyetleri ile ticari hayatta önemli bir aktör halini almýþtýr. Her ne kadar dernekler iktisadi amaçlarla kurulmasa da bazý saiklerle çeþitli tür ve boyutlarda iktisadi iþletmeye sahip olabilirler. Bu sebeple derneklere ait iktisadi iþletmelerin vergilendirilmesi özel önem arz etmektedir.
Diðer taraftan derneklerin, tüzüklerinde gösterilen amaçlarý gerçekleþtirmek üzere, eðitim ve öðretim faaliyetleri için yurt, pansiyon ve üyeleri için lokal açmalarý ve lokallerinde alkollü içki kullanýlmasý ile bu tesislerin iþletilmesi mülkî idare amirinden izin almalarýna baðlýdýr. Bu tesislerin açýlmasý, iþletilmesi ve kapatýlmasýna iliþkin esas ve usuller yönetmeliklerle düzenlenir. Türk Ticaret Kanununun 18 inci maddesine göre gayesine varmak için ticari bir iþletme iþleten dernekler tacir sayýlýrlar.
Bu tür tesisler iktisadi iþletme niteliðine ulaþtýðýnda 5422 sayýlý Kurumlar Vergisi Kanununa göre kurumlar vergisi mükellefiyetinin tesis edilmesi gerekir. Dernekler kural olarak kurumlar vergisi mükellefi deðildir. Ancak Kurumlar Vergisi Kanununun 5 inci maddesine göre dernek ve vakýflara ait iktisadi iþletmeler kurumlar vergisi mükellefidirler.
Kanun koyucunun derneklere ait iktisadi iþletmeleri kurumlar vergisi mükellefi olarak saymasýndaki amaç bu tür iþletmelerin ulaþtýðý boyut ve serbest piyasa ekonomisindeki rekabet koþullarýndan kaynaklanmaktadýr. Ayrýca, dernek hüviyeti altýnda ticaret yapýlmasý önlenmek istenmiþtir.
Derneklere ait iktisadi iþletmeler, sermaye þirketi ve kooperatif dýþýnda kalan iþletmelerdir. Çünkü sermaye þirketleri ve kooperatifler Kurumlar Vergisi Kanununun birinci maddesine göre zaten kurumlar vergisi mükellefidirler.
Derneklere ait iþletmelerin Kurumlar Vergisi Kanunu açýsýndan iktisadi iþletme sayýlabilmesi için bu iþletmelerin faaliyetlerinin devamlý bulunmasý ve ticari, sýnai ve zirai iþletme niteliðini haiz bulunmalarý gerekir. Bunlarýn kazanç gayesi gütmemeleri faaliyetin kanunla tevdi edilmiþ görevler arasýnda bulunmasý, tüzel kiþiliklerinin olmamasý, müstakil muhasebeleri ve kendilerine tahsis edilmiþ sermayelerinin veya iþyerlerinin bulunmamasý mükellefiyetlerine tesir etmez.
Ýktisadi iþletme, faaliyeti devamlý bulunan ticari, sýnai ve zirai iþletmelerdir. Devamlý surette ticari, sýnai ve zirai faaliyetten maksat iþletmenin tedavül ekonomisine katýlmasý, iþletme bünyesinde üretilen mal ve hizmetlerin bir bedel karþýlýðý satýlmasýdýr. Devamlýlýk yönünden esas olan faaliyetin süresi deðil niteliðidir. Bu açýdan tatil köyü, plaj ve kamp iþletmeciliði gibi mevsimlik iþler de devamlý niteliði haizdir.
Dernek tarafýndan sunulan mal veya hizmet bedelinin yalnýzca masraflarý karþýlayacak tutarda olmasý ya da belirsiz ve ihtiyari olarak verilen bir tutar olmasý bu durumu deðiþtirmez. Dernekçe verilen hizmet karþýlýðýnda alýndý belgesi düzenlenmesi iktisadi iþletmenin varlýðýna halel getirmeyecektir. Bilindiði üzere, dernekler kazanç paylaþtýrma dýþýnda belli bir sosyal amacý gerçekleþtirmek için kurulurlar. Vakýflar ise belli bir mal tahsisi suretiyle resmi senetlerinde belirtilen amaçlarýný gerçekleþtirmek üzere kurulan hayýr kuruluþlarýdýr. Bu durumda dernek veya vakýflarýn eðitim ve saðlýk hizmetleri vermek üzere gerekli tesisleri kurarak (okul, hastane, saðlýk ocaðý gibi) faaliyette bulunmasý ve bu hizmetlerini bir bedel karþýlýðý olmaksýzýn yerine getirmesi halinde, bu faaliyetler dernek ve vakfa baðlý iktisadi iþletme olarak nitelendirilmeyecektir. Ancak, sözü edilen eðitim ve saðlýk hizmetlerinin yerine getirilmesi için yapýlan masraflarýn hizmet verilenlerden tahsil edilmesi veya bu kiþilerden veya ailelerinden baðýþ yoluyla alýnmasý veya çok düþük bir bedelin alýnmasý durumunda, bu faaliyetler, dernek veya vakfa ait iktisadi iþletme olarak kabul edilecek ve kurumlar vergisine tabi olacaktýr
“Dernek veya vakfýn iktisadi iþletmesinin faaliyet alaný ticari, sýnai ve zirai iþletmelerle sýnýrlý tutulmuþtur. Ýktisadi faaliyetin (ticari, sýnai ve zirai faaliyet) icra edildiði ortam veya organizasyon, iktisadi iþletmeyi ifade eder. Ýktisadi faaliyet baðýmsýz bir iþyerinde icra edilebileceði gibi dernek veya vakfýn kendi bünyesi içinde de icra edilebilir. Baðýmsýz bir iþyerinin olup olmamasýnýn vergilemeyi etkilemeyeceði Kurumlar Vergisi Kanununun 4 üncü maddesinde ayrýca belirtilmiþtir.”[13] Bir derneðe ait faaliyetin hacim ve önemi ticari muhasebeyi gerektiriyor ve ona ticari veya sýnai bir müessese mahiyetini veriyorsa bu faaliyetin baðlý olduðu müessese ticari iþletme sayýlacaktýr. Kurumlar Vergisi Kanununun 27 nci maddesine göre iktisadi iþletmenin ayrý tüzel kiþiliði yoksa kurumlar vergisi bunlarýn baðlý olduklarý dernek namýna tarh olunur.
Katma Deðer Vergisi Kanununun birinci maddesinin 3/g bendine göre derneklere ait veya tabi olan ya da bunlar tarafýndan kurulan veya iþletilen müesseselerin ticari, sýnai, zirai ve mesleki nitelikteki teslim ve hizmetleri katma deðer vergisine tabidir.
III.2. GELÝR VE KURUMLAR VERGÝSÝ ÝSTÝSNA VE MUAFÝYETLERÝ
Gelir Vergisi Kanununun, Kanunla kurulan dernekler hariç, iktisadi iþletmelerinden elde edilenler dýþýnda kalan ve tevkifata tabi tutulmamýþ olan her türlü gelirlerinden gelir vergisi kesintisi yapýlmasýný öngören 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýnýn 6-c alt bendi 5035 sayýlý Kanunla 01.01.2004 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlükten kaldýrýlmýþtýr.
III.2.1 Spor Müessesesi Ýstisnasý
Kurumlar Vergisi Kanununun 7/8 inci maddesine göre Beden Terbiyesi Teþkilatýna dahil derneklere veya kamu idare ve müesseselerine ait idman ve spor müesseseleri ile sadece idman ve spor faaliyetlerinde bulunan anonim þirketler kurumlar vergisinden müstesnadýr.[14]
III.2.2 Eðitim Öðretim Kurumlarý ve Rehabilitasyon Merkezlerinin Ýþletilmesinden Elde Edilen Kazanç Ýstisnasý
Kurumlar Vergisi Kanununun 8/8 inci maddesine[15] göre okul öncesi eðitim, ilköðretim, özel eðitim ve orta öðretim özel okullarý ile Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanýnan vakýflara veya kamu yararýna çalýþan derneklere baðlý rehabilitasyon merkezlerinin iþletilmesinden elde edilen kazançlar, ilgili Bakanlýðýn görüþü alýnmak suretiyle Maliye Bakanlýðýnýn belirleyeceði usul ve esaslar çerçevesinde beþ vergilendirme dönemi kurumlar vergisinden müstesnadýr. Ýstisna, okullarýn faaliyete geçtiði vergilendirme döneminden itibaren baþlar.
25.11.2004 tarih ve 254 seri numaralý Gelir Vergisi Genel Tebliðinde eðitim öðretim iþletmelerinden elde edilen kazançlar ile rehabilitasyon merkezlerinden elde edilen kazançlara iliþkin istisna hükmünün þartlarý açýklanmýþtýr. Eðitim öðretim iþletmelerine tanýnan kazanç istisnasý kurumlar vergisi mükellefi olan dernekler için de uygulanacaktýr.
Bunun yanýnda kamu yararýna çalýþan derneklere baðlý rehabilitasyon merkezlerinin iþletilmesinden elde edilen kazançlara da istisna uygulanacaktýr. Dernekler tarafýndan okul öncesi eðitim okulu, ilköðretim okulu, orta öðretim okulu ve özel eðitim okulu ve rehabilitasyon merkezi iþletilmesinden elde edilen gelirler beþ vergilendirme dönemi boyunca kurumlar vergisinden istisna edilecektir.
Bu istisna hükmü 01.01.2004 tarihinden önce faaliyete geçmiþ bulunan okullarýn iþletilmesinden elde edilen kazançlar ile bu okullarý 01.01.2004 tarihinden sonra devralanlar tarafýndan iþletilmesinden elde edilen kazançlarý kapsamamaktadýr.
Ýstisna hükmü okullarýn eðitim-öðretim, merkezlerin ise rehabilitasyon faaliyetlerinden elde edilen kazançlara uygulanacaktýr. Dolayýsýyla eðitim tesisleri ile rehabilitasyon merkezlerinde yer alan kantin, büfe, kafeterya , satýþ yeri gibi tesislerin bizzat iþletilmesinden gerekse kiraya verilmesinden elde edilen kazançlara istisna uygulanmasý söz konusu deðildir. Ancak, yemek ve konaklama hizmetlerinin de okul bünyesinde verildiði ve yemek ve yatma bedelinin okul ücretine dahil olduðu durumlarda, herhangi bir ayrýma tabi tutulmaksýzýn elde edilen kazanca istisna uygulanacaktýr.
Bunlar dýþýnda kalan, öðrencileri istedikleri derslerde özel olarak yetiþtirmek, bilgi düzeylerini artýrmak amacýyla faaliyet gösteren dershaneler ile kiþilerin sosyal, kültürel ve mesleki alanlarda bilgi, beceri, yetenek ve deneyimlerini geliþtirmek veya serbest zamanlarýný deðerlendirmek üzere faaliyet gösteren özel öðretim kurumlarý (üniversiteye veya Anadolu liselerine hazýrlýk, bilgisayar, sürücü, dans, bale, mankenlik ve spor kurslarý gibi) ile öðrenci etüt eðitim merkezlerinin dernekler tarafýndan iþletilmesinden elde edilen kazançlar hakkýnda istisna uygulanmayacaktýr. Rehabilitasyon merkezi dýþýndaki saðlýk tesislerinin iþletilmesinden elde edilen kazançlara da istisna uygulanmasý söz konusu deðildir.
01.01.2004 tarihinden itibaren faaliyete geçen okul ve rehabilitasyon merkezlerinin iþletilmesinden doðan kazançlar kurumlar vergisinden istisna edilmiþtir. Dernekler tarafýndan kurum açma izin belgesinin daha önceki bir tarihi taþýmasý istisna uygulamasýna engel teþkil etmeyecektir. Ýstisnanýn uygulama süresi beþ vergilendirme dönemidir. Ýstisna süresi içinde yeni okul veya merkez yapýlmasý durumunda yeni okul veya merkezin durumu ayrý bir birim olarak deðerlendirilecektir. 2004 yýlýnda faaliyete geçen bir dernek tarafýndan açýlan bir özel okulun 2006 yýlýnda baþka bir ilde þube açmasý durumunda bu yeni okulun iþletilmesinden elde ettiði kazançlar 2006-2010 vergilendirme döneminde kurumlar vergisinden istisna edilecektir.
Kamuya yararlý dernekler tarafýndan iþletilen rehabilitasyon merkezlerinin istisnadan yararlanabilmesi için dernek tüzüðünde derneðin amaçlarý arasýnda genel insan saðlýðýna iliþkin kurumlar kurulmasý ve iþletilmesiyle ilgili hükümlerin bulunmasý gerekir. Kamuya yararlý derneklerden rehabilitasyon merkezi iþletmeye baþlayacak olanlar istisnadan yararlanmak için Maliye Bakanlýðýna baþvurmalýdýr.
Ýstisnadan yararlanan iþletmenin devredilmesi ya da satýlmasý durumunda istisnadan faydalanýlacak süre beþ vergilendirme dönemi olmayacaktýr. Bu durumda kalan süre için iþletmeyi devralan ya da satýn alan dernek kalan süre üzerinden istisnadan yararlanabilir. Örneðin 2004 yýlý içinde özel okul açan bir dernek bu okulu 2008 yýlýnda devretmiþ olsun. Devir tarihine kadar geçen sürede elde edilen gelire iliþkin istisnadan devreden kurum bu tarihten sonra ise devralan kurum yararlanýr. Fakat özel okulun iþletilmesinden doðan kazanca iliþkin istisna süresi hiçbir þekilde beþ vergilendirme dönemini geçmeyecektir.
Derneklere baðlý iktisadi iþletme niteliðinde yer alan kurumlarýn kar payý daðýtmalarý durumunda 193 sayýlý Gelir Vergisi Kanununun 94/6-b bendine göre gelir vergisi kesintisi yapýlmaktadýr. Eðitim ve öðretim iþletmeleriyle rehabilitasyon merkezlerinden saðlanan kazançlarýn daðýtýlmasý durumunda daðýtýlan kar paylarý üzerinden gelir vergisi tevkifatý yapýlmasý gerekmektedir. Çünkü 5228 sayýlý Kanunla Gelir Vergisi Kanununda herhangi bir deðiþiklik yapýlmamýþtýr.
Derneklere ait iktisadi iþletmeler Kurumlar Vergisi Kanununun 8 inci maddesinde yer alan diðer istisna hükümlerinden de yararlanabilir.
III.2.3 Gýda Bankacýlýðý Faaliyetinde Bulunan Derneklere Yapýlan Gýda Baðýþlarý
5035 sayýlý Kanunla [16] Gelir Vergisi Kanununun 40 ýncý maddesine eklenen 10 numaralý bende göre, fakirlere yardým amacýyla gýda bankacýlýðý faaliyetinde bulunan dernek ve vakýflara Maliye Bakanlýðýnca belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde baðýþlanan gýda maddelerinin maliyet bedeli gelir ve kurumlar vergisinde indirilecek giderler arasýnda sayýlmýþtýr. Anýlan Kanunun 89 uncu maddesinin 1/6 numaralý bendine göre fakirlere yardým amacýyla gýda bankacýlýðý faaliyetinde bulunan dernek ve vakýflara Maliye Bakanlýðýnca belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde baðýþlanan gýda maddelerinin maliyet bedelinin tamamý gelir vergisi beyannamesinde beyana tabi gelirden indirilebilir.
3065 sayýlý Katma Deðer Vergisi Kanununun 17/2-b maddesine göre fakirlere yardým amacýyla gýda bankacýlýðý faaliyetinde bulunan dernek ve vakýflara baðýþlanan gýda maddeleri katma deðer vergisinden istisna edilmiþtir. Baðýþý kabul edecek dernek veya vakfýn tüzüðünde veya senedinde ihtiyacý bulunanlara gýda yardýmý yapabilmesine iliþkin hükümlerin bulunmasý gerekmektedir. Bununla beraber, dernek veya vakfýn baþka alanlarda da faaliyet gösteriyor olmasýnýn, kamuya yararlý dernek veya vergiden muaf vakýf olup olmamasýnýn uygulama açýsýndan herhangi bir önemi bulunmamaktadýr.[17]
Gýda bankacýlýðý kapsamýnda yapýlacak baðýþlarýn gýda maddesi niteliðinde olmasý gerekmektedir. Yapýlacak baðýþlar þartlý olarak (bedelsiz olarak ihtiyaç sahiplerine daðýtýlmak üzere) yapýlmalýdýr. Gýda maddesi niteliðini taþýmayan veya þartlý olarak yapýlmayan baðýþlar, gýda bankacýlýðý kapsamýnda yapýlacak baðýþ olarak deðerlendirilmeyecektir. Dernekler bu baðýþa karþýlýk harcama belgesi düzenleyecek ve baðýþ yapanlara bir örneðini vereceklerdir. Ticari faaliyetle uðraþanlarca düzenlenen faturalar dernek ve vakýf tarafýndan muhafaza edilecektir.
IV. KAMU YARARINA ÇALIÞAN DERNEKLER[18]
Kamu yararýna çalýþan dernekler, ilgili bakanlýklarýn ve Maliye Bakanlýðýnýn görüþü üzerine, Ýçiþleri Bakanlýðýnýn teklifi ve Bakanlar Kurulu kararýyla tespit edilir. Bir derneðin kamu yararýna çalýþan derneklerden sayýlabilmesi için, en az bir yýldan beri faaliyette bulunmasý ve derneðin amacý ve bu amacý gerçekleþtirmek üzere giriþtiði faaliyetlerin topluma yararlý sonuçlar verecek nitelikte ve ölçüde olmasý þarttýr. Kamu yararýna çalýþan dernek statüsünün kazanýlmasý, kaybedilmesi ve gerekli belgeler ile diðer esas ve usuller yönetmelikte düzenlenir.
Kamu yararýna çalýþan dernekler en az iki yýlda bir denetlenir. Yapýlan denetimler sonucunda düzenlenen raporlar üzerine, kamu yararýna çalýþan derneklerin organlarýnda görev alan üyeler veya ilgili personel, aðýr hapis veya aðýr para cezasý verilmesini gerektiren suçlarýn iþlendiðinin tespit edilmesi halinde, geçici bir tedbir olarak Ýçiþleri Bakanýnca görevden uzaklaþtýrýlabilir. Görevden uzaklaþtýrýlanlarýn yerlerine, kesin hükme kadar, öncelikle dernek üyelerinden olmak üzere görevlendirme yapýlýr.
Kamu yararýna çalýþtýklarýna karar verilen derneklerin, denetimler sonunda bu niteliklerini kaybettikleri tespit edilirse, birinci fýkrada öngörülen usulle haklarýnda alýnan kamu yararýna çalýþan derneklerden sayýlma kararý kaldýrýlýr.
Türkiye Kýzýlay Derneði ve Türk Hava Kurumunun tüzüklerini onaylamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir. Kamu yararýna çalýþan derneklerin mallarýna karþý suç iþleyenler Devlet malýna karþý suç iþlemiþ gibi cezalandýrýlýr.
IV.1. UYGULAMADA KAMUYA YARARLI DERNEK STATÜSÜ
Bakanlar Kurulu Kararý ile kamuya yararlý dernek statüsü verilmesi sürecinde, Maliye Bakanlýðýnýn görüþünün oluþturulmasýnda esas alýnan kriterler 2 numaralý Kurumlar Vergisi Sirküleri ile açýklanmýþtýr. 2908 sayýlý mülga Dernekler Kanununun 58 inci maddesi hükmü uyarýnca, bir derneðin kamu yararýna çalýþan derneklerden sayýlabilmesi için;
1. En az bir yýldan beri faaliyette bulunmasý,
2. Amacýnýn ve bu amacý gerçekleþtirmek için giriþtiði faaliyetlerin ülke çapýnda yararlý sonuçlar verecek nitelik ve ölçüde olmasý gerekmektedir.
Mülga Dernekler Kanununun 59 uncu maddesine göre derneklerin kamuya yararlý dernek statüsüne yönelik talepleri, dernek merkezinin bulunduðu yerin valiliði aracýlýðýyla Ýçiþleri Bakanlýðýna iletilmektedir. Kamuya yararlý dernek statüsü, ilgili bakanlýklarýn görüþü de alýnarak Ýçiþleri Bakanlýðý’nýn önerisi, Danýþtay Ýdari Ýþler Kurulunun kararý ve Bakanlar Kurulunun onayý ile verilmektedir. Bu süreç içerisinde Ýçiþleri Bakanlýðý, ilgili bakanlýk olarak Maliye Bakanlýðýnýn görüþünü de almaktadýr.
Kamu hizmetleri Devletin asli görevleri arasýnda yer alan ve herkesin yararlanmasýna açýk bulunan hizmetlerdir. Buna göre, bir derneðin kamuya yararlý derneklerden sayýlabilmesi için derneðin amacýnýn ve amacý gerçekleþtirmek için giriþtiði faaliyetlerin belli bir zümreye ve yöreye deðil, bütün vatandaþlara ve ülkeye yarar getirecek nitelikte olmasý gerekmektedir.
Tüzükte yazýlý amaçlar arasýnda yer alan hizmetlerin, kamuya yararlý hizmetler olmasý derneðin kamuya yararlý sayýlmasý bakýmýndan yeterli olmayýp, gerçekleþtirilen hizmetlerin Devletin kamu hizmeti yükünü azaltýcý ölçüde bulunmasý da gereklidir. Nitekim, mülga Dernekler Kanununun 58 inci maddesinin 2 numaralý bendinde yer alan “Derneðin amacý ve bu amacý gerçekleþtirmek için giriþtiði faaliyetlerin ülke çapýnda yararlý sonuçlar verecek nitelik ve ölçüde olmasý þarttýr.” hükmü ile bu husus açýkça belirtilmektedir. Bu baðlamda, derneðe kuruluþta amaç edindiði hizmetlerle orantýlý olarak belli bir malvarlýðýnýn tahsisi gerekmektedir. Aksi halde yeterli bir malvarlýðýna sahip bulunmayan bir derneðin kamu hizmetlerini yerine getirmesi mümkün deðildir.
Yukarýda belirtilen görüþler çerçevesinde, Maliye Bakanlýðý tarafýndan aranan þartlar þunlardýr:
1- Dernek tüzüðünde; amaç olarak belirlenen faaliyetlerin kamu hizmeti niteliðinde olmasý,
2- Yýl içinde elde edilen gelirlerin en az üçte ikisinin dernek amaçlarýna harcanacaðý hususuna tüzükte yer verilmesi,
3- Derneðin amaç edindiði hizmetlerin herkesin yararýna açýk olacaðýnýn, belli bir yöre veya kitleye hizmetle sýnýrlý olmadýðýnýn tüzükte yazýlý bulunmasý,
4- Yukarýdaki maddelerde belirtilen hususlarýn en az son iki yýlda fiilen gerçekleþtirilmiþ olmasý,
5- Derneðin sahip olduðu malvarlýðýnýn ve yýllýk gelirinin tüzüðünde amaç edindiði hizmetleri gerçekleþtirecek düzeyde olmasý,
Bu þartlarýn varlýðý konusunda iki aþamalý bir inceleme yapýlmaktadýr. Birinci aþamada Gelirler Genel Müdürlüðü bir ön inceleme yapmaktadýr. Bu aþamada yukarýda yer alan þartlardan bazýlarýnýn gerçekleþmediðinin görülmesi halinde Maliye Bakanlýðý tarafýndan olumsuz görüþ bildirilmektedir.
Ön inceleme sonucunda þartlarý taþýdýðý görülen dernekler, bu þartlarý uygulamada da taþýyýp taþýmadýklarýnýn tespiti açýsýndan incelemeye sevk edilmektedir. Ýnceleme sonucunun olumlu olmasý halinde Maliye Bakanlýðý tarafýndan ilgili Bakanlýða olumlu görüþ bildirilmektedir.
Dernekler tüzel kiþilikleri itibariyle kurumlar vergisi kapsamýna girmediklerinden, kamuya yararlý dernek statüsü kazanan derneklerin kurumlar vergisinden muafiyetleri de söz konusu olmamaktadýr. Yani kamuya yararlý dernek olmak derneðe ait iktisadi iþletmenin kurumlar vergisi mükellefiyetini deðiþtirmemektedir.
IV.2. KAMUYA YARARLI DERNEKLERE TANINAN VERGÝSEL KOLAYLIKLAR
Kamuya yararlý dernek statüsü kazanan derneklerin mevcut düzenlemelere göre yararlanabilecekleri istisna ve kolaylýklarý þöyle sýralayabiliriz:
Katma Deðer Vergisi Ýstisnasý
3065 sayýlý Katma Deðer Vergisi Kanununun 17 nci maddesinin 1 ve 2 numaralý fýkralarý kapsamýna giren mal teslim ve hizmet ifalarý katma deðer vergisine tabi deðildir. Ayrýca kamu yararýna çalýþan derneklerce iþletilen hastane, nekahathane, klinik, dispanser gibi kuruluþlar ile yaþlý ve sakat bakýmevleri, parasýz ve fukara aþevleri, yetimhane ve benzeri müesseselere bedelsiz olarak yapýlan mal teslimi ve hizmet ifalarý katma deðer vergisine tabi deðildir.
Veraset ve Ýntikal Vergisi Ýstisnasý
7338 sayýlý Veraset ve Ýntikal Vergisi Kanununun 3 üncü maddesinin (a) bendine göre, kamuya yararlý dernekler veraset ve intikal vergisi muafiyetine sahiptir. Kamuya yararlý derneklere yapýlan ivazsýz intikaller veraset ve intikal vergisine tabi deðildir.
Harç Ýstisnasý
492 sayýlý Harçlar Kanununun 59 uncu maddesinin (b) bendine göre, kamuya yararlý derneklerin iktisap edecekleri gayrimenkullerin ve sair ayni haklarýn tescilleri ve þerhi gerektiren iþlemleri ile derneðe ait tesislerin ve bu tesislerin sonradan iktisap edecekleri gayrimenkullerin ve sair ayni haklarýn tescilleri ve þerhi gerektiren iþlemleri ve bunlarýn terkinlerinde harç istisnasý uygulanýr.
Emlak Vergisi Ýstisnasý
1319 sayýlý Emlak Vergisi Kanununun 4 üncü maddesinin (e) ve 14 üncü maddesinin (c) fýkrasýna göre, kamuya yararlý dernekler sahip olduklarý bina ve araziler için (derneklere ait iktisadi iþletmelere ait olmalarý veya bu iktisadi iþletmelere tahsis edilmesi hariç) emlak vergisi muafiyetine sahiptir.
Gelir ve Kurumlar Vergisi Ýstisna ve Kolaylýklarý
1- 193 sayýlý Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýnýn 7, 8, 9 ve 14 numaralý bentlerinde yer alan istisna:
5228 sayýlý Bazý Kanunlarda ve 178 sayýlý Kanun Hükmünde Kararnamede Deðiþiklik Yapýlmasý Hakkýnda Kanunun 29 uncu maddesiyle 193 sayýlý Kanunun 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýnýn (7), (8), (9) ve (14) numaralý bentlerinin parantez içinde yer alan ibare þu þekilde deðiþtirilmiþtir. “Kanunla kurulan dernek ve vakýflar, Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanýnan vakýflar, kamu menfaatine yararlý dernekler ile dernek ve vakýf olmamakla birlikte; odalar, borsalar, meslek örgütleri ve bunlarýn üst kuruluþlarý, siyasi partiler, emekli ve yardým sandýklarý gibi vergi uygulamalarýnda dernek ve vakýf olarak kabul edilenler hariç, dernek ve vakýflar ile tam mükellef kurumlara ödenenler dahil”
Buna göre, Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanýnan vakýflar ile kamu menfaatine yararlý derneklere 01.01.2005 tarihinden itibaren Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýnýn 7, 8, 9 ve 14 numaralý bentlerinde belirtilen ödemeler üzerinden tevkifat yapýlmayacaktýr.[19] Buna göre kamuya yararlý derneklerin banka ve özel finans kurumlarýnda açtýrdýklarý hesaplardan elde ettiði faiz ve benzeri gelirler üzerinden gelir vergisi kesintisi yapýlmayacaktýr. Bu gelirler;
1- Devlet tahvilleri ve hazine bonolarýndan elde edilen faiz gelirleri,
2- Nama ve hamiline yazýlý tahvil faiz gelirleri,
3- Toplu Konut Ýdaresi, Kamu Ortaklýðý Ýdaresi ve Özelleþtirme Ýdaresince çýkarýlan menkul kýymetlere saðlanan gelirler,
4- Döviz tevdiat hesaplarý ve özel finans kurumlarýnca döviz katýlma hesaplarýna ödenen kar paylarý,
5- Nama ve hamiline yazýlý Türk Lirasý cinsinden mevduatlardan elde edilen faiz gelirleri,
6- Faizsiz olarak ödenen kredi verenlere ödenen kar paylarý,
7- Kar ve zarar ortaklýðý belgesi karþýlýðý ödenen kar paylarý,
8- Özel finans kurumlarýnca kar ve zarara katýlma hesabý karþýlýðýnda ödenen kar paylarý,
9- Her nevi tahvil ve Hazine Bonosu ile Toplu Konut Ýdaresi, Kamu Ortaklýðý Ýdaresi ve Özelleþtirme Ýdaresince çýkarýlan menkul kýymetlerin geri alým veya satým taahhüdü ile iktisap veya elden çýkarýlmasý karþýlýðýnda saðlanan menfaatler (günlük kullanýmdaki ifadesiyle repo gelirleri)
Ayrýca Kanunla kurulan dernek veya vakfa yapýlan ödemelerden de tevkifat yapýlmayacaktýr. Bu uygulama açýsýndan kanunla kurulan dernek veya vakýftan anlaþýlmasý gereken kendi özel kuruluþ kanunu bulunan dernek ve vakýflardýr. Maliye Bakanlýðýnca belirtilen nitelikleri nedeniyle kendilerine yapýlan ödemelerden tevkifat yapýlmamasý gerektiði yönünde görüþ verilen dernekler þunlardýr.[20]
· 2847 Sayýlý Kanunla Kurulan Dernekler[21]
· – Türkiye Emekli Subaylar Derneði
· – Türkiye Emekli Astsubaylar Derneði
· – Türkiye Harp Malulü Gazileri Þehit Dul ve Yetimleri Derneði
· – Muharip Gaziler Derneði
193 sayýlý Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü maddesinin birinci fýkrasýnýn 7, 8, 9 ve 14 numaralý bentlerinde yer alan istisna özel kanunlarýnda gelir vergisine iliþkin istisna veya muafiyet hükmü bulunan dernekler için de uygulanmak durumundadýr. Maliye Bakanlýðýnca, özel kanunlarýnda gelir vergisine iliþkin istisna veya muafiyet hükmü bulunmasý sebebiyle kendilerine yapýlan ödemelerden tevkifat yapýlmamasý gerektiði yönünde görüþ verilen kuruluþlar aþaðýda belirtilmiþtir.
1606 Sayýlý Bazý Dernek ve Kurumlarýn Bazý Vergilerden, Bütün Harç ve Resimlerden Muaf Tutulmasýna Ýliþkin Kanunda[22] sayýlan kuruluþlar aþaðýda yer almaktadýr. 1606 sayýlý Kanunun birinci maddesine göre bu kurumlar kendilerine terettüp eden vergi, resim ve harçtan muaftýrlar. Örneðin Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü maddesinin 5/b bendine göre dernek ve vakýflara ait gayrimenkullerin kiralanmasý karþýlýðýnda bunlara yapýlan ödemelerden % 22 oranýnda gelir vergisi kesintisi yapýlmaktadýr. Fakat bu kurumlara ait gayrimenkullerin kiralanmasý karþýlýðýnda bunlara yapýlan ödemeler üzerinden gelir vergisi kesintisi yapýlmamaktadýr. Çünkü özel kanunu gereðince bu kurumlar kendilerine terettüp eden vergi, resim ve harçlardan muaftýrlar.
– Türkiye Kýzýlay Derneði
– Türk Hava Kurumu
– Türkiye Yardým Sevenler Derneði
– Resmi Darülaceze Kurumlarý
– Darüþþafaka Cemiyeti
– Yeþilay Derneði
2- Gelir Vergisi Kanununun 89 uncu maddesinin birinci fýkrasýnýn 4 üncü bendine göre kamu yararýna çalýþan derneklere yýllýk toplamý beyan edilecek gelirin yüzde 5’ini (kalkýnmada öncelikli yörelerde % 10’u) aþmamak üzere makbuz karþýlýðýnda yapýlan baðýþ ve yardýmlar gelir vergisi beyannamesinde bildirilecek gelirlerden indirilir.
3- Kurumlar Vergisi Kanununun mükerrer 14[23] üncü maddesinin 1/b alt bendine göre kamu menfaatlerine yararlý sayýlan derneklere makbuz karþýlýðýnda yapýlan baðýþ ve yardýmlarýn toplamýnýn o yýla ait kurum kazancýnýn % 5′ ine kadar olan kýsmý kurum kazancýndan indirim konusu yapýlabilir.
4- Gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin kamuya yararlý derneklere aþaðýda yer alan faaliyetleri için yaptýklarý baðýþ ve yardýmlarýn tamamý kurumlar vergisi matrahýnýn tespitinde indirim olarak dikkate alýnýr.[24]
Kurumlar Vergisi Kanununun 14 üncü maddesinin 1/d alt bendine göre kamu yararýna çalýþan dernekler tarafýndan yapýlan;
a. Kültür ve sanat faaliyetlerine iliþkin ticari olmayan ulusal veya uluslararasý organizasyonlarýn gerçekleþtirilmesine,
b. Ülkemizin uygarlýk birikiminin kültürü, sanatý, tarihi, edebiyatý, mimarisi ve somut olmayan kültürel mirasý ile ilgili veya ülke tanýtýmýna yönelik kitap, katalog, broþür, film, kaset, CD ve DVD gibi manyetik, elektronik ve biliþim teknolojisi yoluyla üretilenler de dahil olmak üzere görsel, iþitsel veya basýlý materyallerin hazýrlanmasý, bunlarla ilgili derleme ve araþtýrmalarýn yayýnlanmasý, yurt içinde ve yurt dýþýnda daðýtýmý ve tanýtýmýnýn saðlanmasýna,
c. Yazma ve nadir eserlerin korunmasý ve elektronik ortama aktarýlmasý ile bu eserlerin Kültür ve Turizm Bakanlýðý koleksiyonuna kazandýrýlmasýna,
d. 2863 sayýlý Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kanunu kapsamýndaki taþýnmaz kültür varlýklarýnýn bakýmý, onarýmý, yaþatýlmasý, rölöve, restorasyon, restitüsyon projeleri yapýlmasý ve nakil iþlerine,
e. Kurtarma kazýlarý, bilimsel kazý çalýþmalarý ve yüzey araþtýrmalarýna,
f. Yurt dýþýndaki taþýnmaz Türk kültür varlýklarýnýn yerinde korunmasý veya ülkemize ait kültür varlýklarýnýn Türkiye’ye getirilmesi çalýþmalarýna,
g. Kültür envanterinin oluþturulmasý çalýþmalarýna,
h. 2863 sayýlý Kanun kapsamýndaki taþýnýr kültür varlýklarý ile güzel sanatlar, çaðdaþ ve geleneksel el sanatlarý alanlarýndaki ürün ve eserlerin Kültür ve Turizm Bakanlýðý koleksiyonuna kazandýrýlmasý ve güvenliklerinin saðlanmasýna,
ý. Somut olmayan kültürel miras, güzel sanatlar, sinema, çaðdaþ ve geleneksel el sanatlarý alanlarýndaki üretim ve etkinlikler ile bu alanlarda araþtýrma, eðitim veya uygulama merkezleri, atölye, stüdyo ve film platosu kurulmasý, bakým ve onarýmý, her türlü araç ve teçhizatýnýn tedariki ile film yapýmýna,
i. Kütüphane, müze, sanat galerisi ve kültür merkezi ile sinema, tiyatro, opera, bale ve konser gibi kültürel ve sanatsal etkinliklerin sergilendiði tesislerin yapýmý, onarýmý veya modernizasyon çalýþmalarýna iliþkin harcamalar ile baðýþ ve yardýmlarýn tamamý kurumlar vergisi beyannamesinde ayrýca gösterilmek üzere kurum kazancýndan indirilir.
5- Kurumlar Vergisi Kanununun -5228 sayýlý Kanunla eklenen- 8/8 inci maddesine göre kamuya yararlý dernekler tarafýndan rehabilitasyon merkezi iþletilmesinden elde edilen kazançlara beþ vergilendirme dönemi boyunca kurumlar vergisi istisnasý uygulanýr. Bu istisnaya iliþkin ayrýntýlý açýklamalar bu yazýnýn III.2.2 numaralý bölümünde yer almaktadýr.
IV.3. KAMU YARARINA ÇALIÞAN DERNEK SAYILANLARA YASALARIN TANIDIÐI DÝÐER AYRICALIKLAR
1- Kamuya yararlý dernekler 2860 sayýlý Yardým Toplama Kanunu uyarýnca izin almadan yardým toplayabilirler. Anýlan Kanunun altýncý maddesine göre kiþiler ve kuruluþlar, yetkili makamdan izin almadan yardým toplayamazlar. Ancak, kamu yararýna çalýþan dernek, kurum ve vakýflardan hangilerinin izin almadan yardým toplayabilecekleri, Ýçiþleri Bakanlýðýnýn önerisi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenip ilân edilir. Ýzin alýnmadan giriþilen yardým toplama faaliyetleri güvenlik kuvvetlerince derhal men edilir ve sorumlular hakkýnda kovuþturma yapýlýr.
2- 748 sayýlý Emvali Milliye ve Metrukeden veya Mazbut Vakýflardan Bazý Müessesat ile Belediyelere Satýlabilecek Arazi ve Arsalar Hakkýnda Kanunun birinci maddesi uyarýnca, mili emlak yada vakýflardan uygun görülecek arazi ve arsalar Bakanlar Kurulu Kararý ile kamuya yararlý derneklere satýlabilir.
3- 4458 sayýlý Gümrük Kanununun 167 inci maddesinin 7 inci fýkrasýna göre kamu yararýna çalýþan dernekler tarafýndan ticari gaye güdülmemek ve kuruluþ amaçlarý doðrultusunda kullanýlmak üzere ithal edilen eþyadan; eðitim, bilim ve kültürel amaçlý eþya ile bilimsel alet ve cihazlar, týbbi teþhis, tedavi ve araþtýrma yapýlmasýna mahsus alet ve cihazlar, bilimsel araþtýrma amacýna yönelik hayvanlar ile biyolojik veya kimyasal maddeler, insan kaynaklý tedavi edici maddeler ile kan gruplarýna ve doku tipi ayýrma belirteçleri, ilaç özelliði olan ürünlerin kalite kontrolü amacýna yönelik maddeler gümrük vergisinden muaftýr.
4- 237 sayýlý Taþýt Kanununun birinci maddesinin (d) bendi uyarýnca kamuya yararlý derneklerden Baþbakanlýkça lüzumlu görülenler tarafýndan kullanýlacak taþýtlara resmi (siyah) plaka verilir.
5- Kamu yararý alan dernekler devlet protokolünde yer alýrlar.
6- 2886 sayýlý Devlet Ýhale Kanununun 72 nci maddesine göre kamu yararýna çalýþan derneklere, kuruluþ gayelerine uygun olarak kullanýlmak üzere, Hazinenin özel mülkiyetinde kayýtlý bulunan ve kamu hizmetlerine tahsisli olmayan taþýnmaz mallarý, satýþ tarihindeki alým satým rayici nazara alýnarak kýymet takdiri suretiyle satýlabilir. Bu yolla edinilen taþýnmaz mallar veriliþ maksadý dýþýnda kullanýlamaz ve satýlamaz. Beþ yýl içinde kuruluþ gayesine uygun olarak kullanýlmadýðý takdirde, taþýnmaz mal, satýþ bedeli üzerinden Hazinece geri alýnýr.
7- 04.06.1998 tarih ve 23362 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan Vakýf Hayrat Taþýnmazlarýn Tahsisi Hakkýnda Yönetmeliðin yedinci maddesine göre vakýf hayrat taþýnmazlarýn tahsis edilebileceði müesseselerden biri de derneklerdir.
8- 2863 sayýlý Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kanununun 14 üncü maddesine göre, korunmasý gerekli taþýnmaz kültür ve tabiat varlýklarýnýn intifa haklarý, belirli sürelerle kamu hizmetlerinde kullanýlmak üzere, Kültür ve Turizm Bakanlýðýnýn izniyle kamu menfaatine yararlý millî derneklere býrakýlabilir.
9- 625 sayýlý Özel Öðretim Kurumlarý Kanununun 42 nci maddesine göre kamu yararýna çalýþacak dernekler tarafýndan ticaret gayesi gözetilmeksizin kurulmuþ bulunan özel öðretim kurumlarýna Devletçe mali yardýmda bulunulabilir.
10- 573 sayýlý Özel Eðitim Hakkýnda Kanun Hükmünde Kararnamenin 23 üncü maddesine göre Milli Eðitim Bakanlýðý 625 sayýlý Özel Öðretim Kurumlarý Kanununa göre açýlmýþ ve hisselerinin tümü kamu yararýna çalýþan dernek ve vakýflara ait özel eðitim okul ve kurumlarýnýn hizmetlerinin niteliðini yükseltmek ve öðrencilere maliyeti düþürmek amacýyla, bu okul ve kurumlara eðitim-öðretim hizmetleri sýnýfýnda personel, program gibi destekler saðlayabilir.
V. SONUÇ
Demokrasilerde sivil toplum örgütlerinin önemi günden güne artmaktadýr. Avrupa Birliði sürecinde ülkemizde derneklerin ve dernekleþmenin önemi daha iyi anlaþýlmýþtýr. 5253 sayýlý Dernekler Kanunu ile derneklerle ilgili temel düzenlemeler yapýlmýþ ve 2908 sayýlý Dernekler Kanunu yürürlükten kaldýrýlmýþtýr. Dernekler Kanununun 37 nci maddesine göre konuyla ilgili yeni düzenlemeler yapýlýncaya kadar mevcut yönetmeliklerin bu Kanuna aykýrý olmayan hükümlerinin uygulanmasýna devam olunacaktýr.
Bu yazýda derneklerle ilgili temel mali düzenlemelere deðinilmiþtir. Derneklerin gelir ve giderleri, vergisel yükümlülükleri, tutmak zorunda olduðu defter ve belgeler, yardým toplama esas ve usulleri, derneklere ait iktisadi iþletmeler, gýda bankacýlýðý faaliyetinde bulunan derneklere yapýlan gýda baðýþlarý yazýnýn konusunu oluþturmaktadýr.
Yazýmýzda ayrýca 5228 sayýlý Kanunla Kurumlar Vergisi Kanununda yapýlan deðiþiklik ile dernekler tarafýndan iþletilen eðitim kurumlarý ve rehabilitasyon merkezlerinden elde edilen kazançlara iliþkin istisna, derneklere ait iktisadi iletmelerin vergisel yükümlülükleri ve kurumlar vergisi istisnalarý, derneklerin taþýnmaz mal edinme usulleri, dernekler tarafýndan kurulan sandýklar ve bunlarýn gelirleri ile tutmalarý gereken defterler, dernek görevlilerine verilecek ücretler, beyanname verme yükümlülükleri ve denetimleri konularýna deðinilmiþtir.
Bunun yanýnda yazýmýzda kamuya yararlý derneklerle ilgili düzenlemelere yer verilerek bu statünün verilme koþullarý, kamuya yararlý derneklere tanýnan ayrýcalýklarla bu derneklere yapýlan baðýþ ve yardýmlarýn gelir ve kurumlar vergisinde gider yazýlmasý hususu, derneklerin uymasý gereken mali yükümlülükler ve derneklere saðlanan mali haklar konu edilmiþtir.
[1] MALÝYE SÝGORTA YORUMLARI DERGÝSÝ, SAYI 432 VE 433 TE YAYIMLANMIÞTIR.
[2] Kanun 23.11.2004 tarih ve 25649 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanarak yayýmý tarihinde yürürlüðe girmiþtir.
[3] Yeni Dernekler Kanunu ilk olarak 17.07.2004 tarih ve 5231 Kanun numarasý ile TBMM’ de kabul edilmiþ, fakat Cumhurbaþkaný tarafýndan 10 ve 21 inci maddelerinin Türkiye Büyük Millet Meclisinde bir kez daha görüþülmesi için, Anayasanýn deðiþik 89 ve 104 üncü maddeleri uyarýnca TBMM’ ye geri gönderilmiþtir.
[4] http://www.dernekler.gov.tr/DERNEKLER.HTM
[5] http://www.dernekler.gov.tr/ILLER.HTM
[6] 5253 sayýlý Dernekler Kanununun 38/H maddesi ile 06.10.1983 tarih ve 2908 sayýlý Dernekler Kanunu yürürlükten kaldýrýlmýþtýr.
[7] Dernekler Kanununun 2/d maddesine göre, mülkî idare amiri; dernek merkezinin bulunduðu yerin vali veya kaymakamýný ifade edecektir.
[8] Fakat daha önceden bastýrýlan Maliye Bakanlýðý Dernek Gelirleri Alýndý Belgeleri hakkýnda Maliye Bakanlýðýnca belirlenecek esaslara göre hareket edilmelidir.
[9] Anayasa Mahkemesinin 01.12.2004 tarih ve E.No. 2004/107, K.No. 2004/12 numaralý kararý ile 5253 sayýlý Kanunun 10. maddesinin birinci fýkrasýnda yer alan “…adý geçen kurumlara maddî yardýmda bulunabilirler.” ibaresinin, siyasî partiler yönünden yürürlüðünün durdurulmasýna karar verilmiþtir. (Anýlan karar, 07.12.2004 tarih ve 25663 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr.)
[10] 29.01.2004 tarih ve 25361 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr. Bu Kanun kamu kurum ve kuruluþlarýný, kamu hizmetlerini veya personelini desteklemek üzere kurulan dernekler ve Türk Medenî Kanununa göre kurulan vakýflar ile bunlarýn kamu kurum ve kuruluþlarý ile iliþkilerini düzenlemiþtir. Anýlan Kanunun geçici birinci maddesine göre bu Kanunun yürürlüðe girdiði tarihten önce kurulan dernek ve vakýflar, 31.12.2005 tarihine kadar dernek tüzüklerini veya vakýf senetlerini bu Kanun hükümlerine uygun hale getirmek zorundadýrlar.
[11] 31.07.2003 tarihinde yayýmlanan 4970 sayýlý yasa ile 3152 sayýlý Ýçiþleri Bakanlýðý Teþkilat ve Görevleri Hakkýnda Kanun’da yapýlan düzenleme ile, Ýçiþleri Bakanlýðýnda Dernekler Dairesi Baþkanlýðýnýn yeri ve görevleri belirlenmiþtir. Dernekler Dairesi Baþkanlýðý ve taþra teþkilatýnýn kuruluþ ve görevleri ile ilgili olarak hazýrlanan yönetmelik Resmi Gazete’nin 15.10.2002 tarih ve 24907 sayýlý sayýsýnda, deðiþiklikler ise 04.09.2003 tarih ve 25219 sayýlý sayýsýnda yayýmlanarak yürürlüðe girmiþtir
[12] Bu husus 03.04.1981 tarih ve 17299 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan Devlet Denetleme Kurulu Kurulmasý Hakkýnda Kanunun ikinci maddesinde de yer alýr.
[13] Maç, Mehmet, Kurumlar Vergisi, Denet Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1999, 3.Baský, s. 21
[14] 30.05.1996 tarih ve 22651 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan 55 seri numaralý Katma Deðer Vergisi Genel Tebliðinde spor müesseselerinin katma deðer vergisinin konusuna giren faaliyetleri açýklanmaktadýr. Bu gelirler þunlardýr:
– Maç hasýlatlarý
– Spor toto-loto ve lotogol isim hakký gelirleri
– Spor malzemesi ve hediyelik eþya satýþý
– Yayýn hakký gelirleri
– Reklam gelirleri
– Diðer gelirler
[15] 5228 sayýlý Kanunla eklenmiþtir. 5228 sayýlý Kanunun geçici birinci maddesine göre “01.01.2004 tarihinden önce faaliyete geçen özel kreþler, anaokullarý ve meslek teknik okullarý ile kalkýnmada öncelikli yörelerde açýlan özel okullarla ilgili olarak, 08.06.1965 tarih ve 625 sayýlý Özel Öðretim Kurumlarý Kanununun 3 üncü maddesinin bu Kanunla deðiþtirilmeden önceki hükmü uygulanýr. Bu iþletmelerden elde edilen kazançlar hakkýnda Gelir Vergisi Kanununun 20 nci maddesi ile Kurumlar Vergisi Kanununun 8 inci maddesinin birinci fýkrasýnýn (8) numaralý bent hükümleri uygulanmaz.
[16] 02.01.2004 tarih ve 25334 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr.
[17] 21.03.2004 tarih ve 25409 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanan 251 seri numaralý Gelir Vergisi Genel Tebliði
[18] Türkiye’de kamu yararýna çalýþan dernek sayýsý 471’dir. Kamu yararýna çalýþan derneklerin tam listesi için bkz. http://www.dernekler.gov.tr/KamuYarari.HTM
[19] 10 numaralý Kurumlar Vergisi Sirküleri
[20] 5 numaralý Kurumlar Vergisi Sirküleri
[21] Kanunun tam ismi Türkiye Emekli Subaylar, Emekli Astsubaylar, Harp Malulü Gaziler, Þehit Dul ve Yetimleri Ýle Muharip Gaziler Dernekleri Hakkýnda Kanun olup 18.06.1983 tarih ve 18081 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr.
[22] 11.07.1972 tarih ve 1606 sayýlý Kanun 20.07.1972 tarih ve 14251 sayýlý Resmi Gazetede yayýmlanmýþtýr.
[23] 31.07.2004 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere 5228 sayýlý Kanunla eklenmiþtir.
[24] Gelir Vergisi Kanununun 5228 sayýlý Kanunla deðiþik 89 uncu maddesinin 1/7 numaralý bendi Kurumlar Vergisi Kanununun 14 üncü maddesinin 1/d numaralý alt bendi ile aynýdýr.
adminBütçe Niçin Ek Ödenek İster ? Ülkemizdeki bütçe uygulamalarıyla ilgili olarak yapılan bazı değerlendirmelerde, bütçelerin başlangıç hedefleriyle yılsonu gerçekleşmeleri arasında önemli farklar olduğu, dolayısıyla bütçelerin iyi hazırlanmadığı ileri sürülmektedir. Bu…
adminBot Hesap Gerçek kullanıcılar tarafından yönlendirilen çoğu bot hesaplar aynı anda aynı hashtag (etiket) üzerinden aynı mesajları paylaşarak kamuoyu yaratmak amacıyla kullanılıyor. Norton Symantec’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’da (EMEA) yaptığı…
