Kamunun Finans Haberleri Merkezi
Kamunun Finans Haberleri Merkezi
admin
Kamu Kaynaginin Kullanilmasinda Mali Seffaflik Ve Hesap Verme
Sorumlulugunun Rolü
II. HESAP VERME SORUMLULUGU
A. Genel Olarak Hesap Verme Sorumlulugu
Hesap verebilirlik, modern yönetimin teori ve uygulamasinda anahtar
bir kavramdir. Bu kavram, yöneticilere belirli birtakim görevlerini yerine
getirmelerini ve bunlarla ilgili kural ve standartlara uymalari konusunda
birtakim sorumluluklar yüklemek anlamina gelmektedir. Hesap verebilirlik
bir kurumdaki görevlilerin, yetki ve sorumluluklarinin kullanilmasina iliskin
olarak ilgili kisilere karsi cevap verebilir olma, bunlara yönelik elestiri ve
talepleri dikkate alarak bu yönde hareket etme ve bir basarisizlik, yetersizlik
ya da yolsuzluk durumunda sorumlulugu üzerine alma geregidir.20
Kamu yönetimi literatüründe yaygin olarak kullanilan hesap verme
sorumlulugu, tevcih edilen sorumluluga cevap verme yükümlülügü olarak
tanimlanmistir.
Hesap verebilirlik kavrami, yetki ve kaynaklarin hukuka, verimlilik ve
etkinlik ilkelerine uygun kullanilmasina; belirlenmis amaç ve hedeflere
ulasilmasina iliskin sorumlulugu ifade etmektedir.
Baska bir ifade ile hesap verme sorumlulugu kendilerine kamu gücü
kullanma görev ve yetkisi verilenlerin bu yetkiyi yasal sinirlar içinde
kullanip kullanmadiklarinin hesabini kaynaklari kendilerine emanet edenlere
karsi açiklamada bulunma zorunlulugu seklinde ifade edilebilir. Daha genis
tanimda ise hesap verme sorumlulugu, üzerinde anlasmaya varilmis
beklentiler isiginda, performansa yönelik sorumluluk üstlenme ve bunu
19 Erdin Ivgin, Sayistay Basdenetçisi, (2005), Kamu Mali Yönetim Anlayisindaki
Degisiklikler
20 Nihal Samsun Hesap Verebilirlik ve Iyi Yönetisim
açiklama yükümlülügüne dayanan iliskidir. Bu ifade önemli ve degerli
olanin basarildigina(ya da basarilamadigina) yönelik açiklama yapma
yükümlülügünü belirgin hale getirmektedir. Bu tanim ilave formel yetkileri
ve kaynaklari talep etmeden, bunlari belirlemeden ya da bunlara ihtiyaç
duymadan hesap verme sorumlulugunun hiyerarsik olmayan iliskilerin
özünü daha kolay biçimde saptamaktadir. Dikkati performans üzerine
yöneltme hem faydanin kamuoyuna ulasmasini
hem de hizmetlerin sunumu
için gerekli süreci ve hakkaniyeti kapsamaktadir.
Sayistaylar Uluslararasi Örgütü INTOSAI (International Organisation
of Supreme Audit Institutions) Denetim Standardlarina göre de hesap verme
sorumlugu, “kamu tesebbüsleri ve sirketleri de dahil olmak üzere,
kendilerine kamu kaynaklari emanet edilen kisi ve idarelerin, mali, idari ve
program görevlerinden ötürü açiklama yapma ve bu görevleri kendilerine
verenlere durumu bildirme mecburiyetindedir.” Seklinde tanimlanmistir.
Kurumsal yönetisimde hesap verebilirligi saglayan araçlar söyle
tanimlanmistir;
.
Iç kontrol sistemlerinin olusturulmasi ve belirli araliklarla gözden
geçirilmesi,
.
Iç denetim yoluyla düzenli izleme,
. Belirli araliklarla seffaf ve açik bir mali raporlama ve gözden
geçirme,
. Bagimsiz bir denetim komitesi tarafindan denetim yapilmasi.
Etkin hesap verme sorumlulugu iliskisinin uygulamalari ve
özelliklerini somutlastiran bes prensibi bulunmaktadir;
a.Rollerin ve sorumluluklarin açik olmasi: Hesap verme
sorumlulugu iliskisinde yer alan taraflarin rolleri ve sorumluluklari iyi
anlasilmis ve üzerinde mutabakata varilmis olmalidir. Hesap verme
sorumluluk iliskisinde bulunan taraflar, prosedürler ve süreçler için geçerli
olan sorumluluklarin açik ve seçik oldugundan emin olmalidirlar.
b.Performans beklentilerinin açik olmasi: Pesinde kosulan amaçlar,
beklenen basarilar ve dikkate alinan kisitlamalar belirgin, anlasilir ve
üzerinde mutabakata varilmis olmalidir. Beklentiler net olmazsa dogaldir ki
gerçeklesme olasiliklari da düsük olacaktir.Bu yüzden beklentilerin karsilikli
olarak anlasilmasi ve benimsenmesi son derece önemlidir.
c.Kapasiteler ve beklentiler arasinda denge kurulmasi: Performans
beklentileri, her bir tarafin kapasitesiyle(otoriteler, beceriler ve kaynaklar)
belirgin bir biçimde iliskilendirilmeli ve dengelenmelidir. Beklenenlerle,
yetkiler ve saglanan kaynak arasinda mantikli bir iliskinin bulunmamasi
hesap verme sorumlulugunun etkinligini zedeleyecektir.
d. Raporlarin güvenilir olmasi: Etkin hesap verme sorumlulugu
nelerin basarilmis oldugunu gösteren bir raporlamayi gerektirir. Taraflarin
sorumlu olduklari organlara (örnegin parlamentoya, üst yöneticiye) yapacagi
raporlama kesinlikle inanilir, zamanli ve içerdigi bilgiler bakimindan faydali
olmalidir. Raporlama sartlara bagli olarak sürekli, periyodik veya her ikisi
ile birlikte yapilabilecegi gibi performans bilgilerinin güvenilirligini artirmak
için dis denetimden de faydalanilabilir.
e. Gözden geçirme ve düzeltme mekanizmalarinin rasyonel olmasi:
Hesap verme sorumluluk bilgilerini raporlamanin bir geregi olarak basarilar
veya zorluklar taraflarca gözden geçirilmelidir. Beklentilerin
gerçeklesmedigi durumlarda düzeltici önlemler alinmali, sorumluluk
düzeyine uygun degisiklikler yapilmali, çikarilan dersler kaydedilmelidir.21
Hesap verme, yönetim olgusunun özünde vardir ve kaynaklari yöneten
her kisi ve örgütsel birimin en temel yükümlülügüdür. Hesap verme
yükümlülügünün kamu yönetiminde olusturdugu zincir, demokrasiler
bakimindan dogal ve son derece elzem bir iliski olarak kabul edilmektedir.
Zira halkin kendini yönetmesi için demokratik yolla seçtigi vekillerinden ve
onlarin vekili durumundaki atanmis yöneticilerden, kendilerine tevdi edilen
görevlerin ifasi ve kamu kaynaklarinin kullanimi konularinda bilgi isteme ve
hesap sorma hakki demokratik rejimin özünde bulunan bir yetkidir. Zaten
demokrasinin özü de, ülkeyi yönetenlerin vatandaslara karsi sorumlu
olmalari, onlara hesap vermeleridir.22
Kamu kaynaklarinin iyi kullanilip kullanilmadigi, yani verimli, etkin
ve tutumlu bir sekilde kullanilip kullanilmadigi konusunda bir kanaate
ulasabilmek için ise performans ölçümü yapilmasi gerekmektedir. Bir baska
ifadeyle hesap verme sorumlulugu en iyi sekilde performansin ölçülmesiyle
ve performans ölçümü sonucu ortaya çikan performans bilgilerinin
raporlanmasiyla yerine getirilebilir Hesap verme sorumlulugunun yerine
getirilip getirilmedigi, üzerinde mutabakata varilmis taahhütlerin, ölçülebilir
hedeflerin, sonuçlarin ne ölçüde gerçeklestigine göre degerlendirilmelidir.
21
M.Hakan Özbaran, Sayistay Denetçisi, (Ocak2001),Kamu Kesiminde Hesap Verme
Sorumluluk Uygulamalarinin Modernizasyonu(Çeviri), Arastirma ve Tasnif Grubu Bilgi
Notu, www.sayistay.gov.tr
22 Muhasebat Genel Müdürlügü:Tahakkuk Esasli
Devlet Muhasebesi Çalismalari/Devlet
Muhasebesinde Reform “Hesap Verme Sorumlulugu ve Mali Seffaflik”,
www.muhasebat.gov.tr/muhaseb/reform
B. Hesap Verme Sorumluluguyla Ilgili Yönlendirici Ilkeler
Etkin hesap verme sorumlulugu, kamu kaynaklarini yönetenlerin
spekülasyonlara degil, saglikli bilgilere dayanmalari anlamina gelmektedir.
Bilgiler basitten karmasiga pek çok biçim alabilir. Bir seyin karar alanlar
bakimindan yararli olmasi neye ihtiyaç duyuldugunun da kriteridir. Hesap
verme sorumlulugu bir raporlama faaliyeti oldugu kabulünden hareketle bu
sorumluluk çerçevesinin belli ilkeleri tasimasi
gerekir. Bu yönlendirici
ilkeler;
. Etkin bir hesap verme sorumluluk çerçevesinin temel ögesi kanuni
dayanaginin olmasidir.
. Sorumluluk yetkisinin devredilmesi söz konusu oldugu zaman
raporlama(=hesap verme sorumlulugu) gereklidir. Daha açik anlatimla,
kuruluslara sinirlari belirlenen ve beklenen sonuçlarin elde edilmesini
saglayacak yetkiler verilmelidir. Bu durum yetkiyi devredenin
sorumluluklarin yerine getirilmesi ve hedeflere ulasmada bireysel olarak
sinirli kontrol yetkisine sahip olmasi anlamina gelmektedir ki sirf bu nedenle
dahi hesap verme sorumluluk sistemi gerekir. Bu, fiili sonuçlarin planlanmis
sonuçlarla mukayesesidir ve yetkiyi devredene gerekli bilgi aktarimidir.
. Hesap verme sorumlulugu(= raporlama), anlasilabilir,
karsilastirilabilir, güvenilir ve uygun zamanli olmalidir. Raporlamanin
elbette bir de maliyeti vardir. Raporlama maliyeti, bu rapordan elde edilecek
faydayi asmamalidir.
. Hesap verme sorumluluk raporlamasi kurum faaliyetlerinin
gerçeklesmis sonuçlari hakkinda bilgi vermelidir. Makro hedeflere ulasmada
alternatif politikalar üretilmesi dahi kurum faaliyetinin gerçeklesme
maliyetleri ve toplumsal etkilerinin raporlara ne ölçüde yansidigina baglidir.
Faaliyet maliyeti ve elde edilen fayda veya sonucun ölçülebilirligi ise
kurumun planlarina, bütçelerine ve muhasebe tablolarina yansitabilecegi en
azindan birkaç performans göstergelerinin varligini gerektirir. Performans
kriterleri; maliyet-sonuç iliskisinin kurulmasi, kamuoyunun kurum
faaliyetlerini degerlendirme imkani sunar.
. Hesap verme sorumluluk raporlamasi kamu kaynaginin elde
edilmesinde ve harcanmasinda sorumlu olanlar tarafindan yetkili kilinmis
mercilere karsi yerine getirilmelidir. Nihai olarak bakanlar da bütçe hakkini
kullanan parlamentoya karsi konsolide edilmis bakanlik sorumluluk
raporunu düzenlemelidir.
. Hesap verme sorumluluk sürecinde sorumlular, performans
hedeflerine ulasmanin gerçeklesme asamalarini planlanmali ve bunu raporda
belirtmelidirler. Çünkü, hesap verme sorumluluk raporlari, hangi
sorumlulugun kime tevdi edildigini de ihtiva etmelidir.
Kamu Kaynaginin Kullanilmasinda Mali Seffaflik Ve Hesap Verme
Sorumlulugunun Rolü
. Planlar, bütçeler, finansal tablolar ve yillik raporlar dahil olmak
üzere temel hesap verme sorumluluk raporlari kamuoyuna açik, yayimlayan
performans bilgileri denetlenebilir olmalidir.
. Kamu kurumlarinin hesap verme sorumluluk süreçleri, bir üst
süreçle tutarli olmali ve onu desteklemelidir. Kalkinma planlari, orta vadeli
plan gibi.
. Beklenen sonuçlar açikça ifade edilmeli ve ölçülebilmelidir.
.
Hesap verme sorumluluk raporlari çiktilarin maliyetine iliskin
bilgileri çiktilarin etkileriyle ilgili bilgilerle iliskilendirilmelidir.
.
Planlar kendilerine sorumluluk yüklenen kisiler tarafindan
hazirlanmalidir. Planlar; ulasilacak sonuçlari, atilacak adimlari, bunlarin
kimler tarafindan atilacagini, tahmini maliyetleri ve performans hedeflerini
belirtmelidir. Sorumluluk yükleyen kisiler planlari onaylamalidirlar.
. Performans raporlari (örnegin, finansal tablolar ve yillik raporlar)
fiili sonuçlarla planlanan sonuçlari karsilastirmalidir. 23
C-Hesap Verme Sorumlulugunun Çerçevesi
Demokratik yönetimlerde kamu kaynaklarinin kullaniminda söz ve
karar sahibi olan ister seçilmis ister atanmis
olsun her yöneticinin
yönetiminden dolayi
hesap vermesi gerekmektedir. Hesap verme
sorumlulugu, demokratik ülkelerde bir dizi yetki devrinin bir sonucu olarak
açiklanmaktadir. Hesap verme yükümlülügünün kamu yönetiminde
olusturdugu zincir demokrasiler bakimindan dogal ve son derece elzem bir
iliski olarak kabul edilmektedir. Parlamenterlerin yurttaslara, hükümetin
parlamentoya, kamu yönetiminin hükümete karsi olmak üzere hesap verme
sorumlulugu degisik süreç ve düzeylerde gerçeklesmektedir;
Parlamento ülkenin topyekûn yönetiminden ötürü siyasi asil’e
(seçmenlere/vatandaslara) karsi hesap verme yükümlülügü (siyasi
sorumluluk) tasir. Zira halkin kendini yönetmesi için demokratik yolla
seçtigi vekillerinden (siyasiler) ve onlarin vekili durumundaki atanmis
yöneticilerden, kendilerine tevdi edilen görevlerin ifasi ve kamu
kaynaklarinin kullanimi konularinda bilgi isteme ve hesap sorma hakki
demokratik rejimin özünde bulunan bir yetkidir.
Çagdas demokrasilerde Parlamentolarin kamu fonlarinin ve mallarinin
iyi yönetildigine ve kamu kurumlarinin yaptiklari harcamalarinin degerinin
karsiliginin alindigina dair halka güvence vermesi bu yönetimlerin olmazsa
olmaz kosullarindan birisidir.
23 Hasan BAS, (2005) “Hesap Verme Sorumlulugu Ve Kamu Mali Yönetimi Ve Kontrol
Kanunu”, maliyesempozyumu.pamukkale.edu.tr/hasanbas.
Parlamentonun bütçe araciligiyla yürütmeye tahsis ettigi kamu
fonlarinin harcanmasina yönelik denetimleri gerçeklestirmesi önemli bir
görevidir. Parlamentonun bu denetimi kamu kurumlarinin yillik raporlarini
incelemek, bütçe gerçeklesmelerini yasalastirmak ve çalisma standartlarini
degerlendirmek suretiyle yerine getirdigi gibi söz konusu güvenceyi
parlamento adina yüksek denetim kurumlarinca gerçeklestirilen bagimsiz ve
tarafsiz denetimler ile bu denetim bulgularini görüsmek suretiyle de yerine
getirmeye çalisir.
Bakanlar kendi eylemlerinden ve bakanliklari altindaki tüm kurum ve
kuruluslarin faaliyetlerinden Parlamentoya karsi ferdi olarak sorumludurlar.
Bakanlarin, ayni
zamanda, Bakanlar Kurulunun kararlarindan ötürü kolektif
sorumluluklari da vardir. Yani Bakanlar kendi bakanliklarinin isleyisinden
ötürü ferdi olarak; Bakanlar Kurulu Kararlarina istiraklerinden ötürü de diger
bakanlarla müstereken Parlamentoya hesap vermekle yükümlüdürler (siyasi
sorumluluk).
Bakanlik üst yönetimi, teskilâtlarinin faaliyetlerinden ötürü özünde
Parlamentoya karsi degil, bakana karsi sorumludurlar. Bununla birlikte,
uygulamada, kendilerinden bakanlari adina bu faaliyetleri açiklamak için
Parlamentoya cevap vermeleri istenebilir; ancak hükümet politikasi
konularinda parlamentoya hesap vermezler. Yani, kendilerinden istendigi
zaman parlamentoya hesap verirler, lakin resmî olarak bakanlarina karsi
sorumludurlar. (idari sorumluluk)
Idari hesap verme yükümlülügü zinciri de bürokrasi içerisinde tepeden
tabana, kamu kaynaklarinin kullaniminda karar ve söz sahipliginin
bulundugu alt kademelere kadar yayilarak iner. Söz gelimi proje
sorumlulugu, proje yöneticilerinin üst yönetime hesap vermelerini gerektirir.
Kaba hatlariyla siyasal hesap verme sorumlulugu Yürütmenin
Parlamentoya karsi olan hesap verme sorumlulugunu ifade ederken, yönetsel
hesap verme sorumlulugu, bürokrasinin bakanlara karsi olan sorumlulugunu
göstermektedir. Vatandasa karsi hesap verme sorumlulugu ise daha
kompleks nitelikler tasimakta ve hem seçilmislerin olusturdugu
parlamentonun hem de bütünüyle devletin vatandasa karsi hesap verme
sorumlulugu bulunduguna isaret etmektedir. Yetki devri ile birlikte
sorumlulugun nasil uygulanacagi ve kaynaklarin nasil kullanilacagi gündeme
gelmekte ve bununla baglantili olarak da bu sorumlulugun ya da görevin
nasil yerine getirildiginin hesabinin verilmesi yükümlülügü devreye
girmektedir.
Dolayisiyla, nelerin yapilmis ya da yapilmamis oldugu, nelerin
yapilmakta oldugu ve nelerin yapilmasinin planlandigi konularinda
açiklamalar yapilmasi ve gerekçeler sunulmasi, sorumlulugu devredenlere
sorumluluklarin öngörüldügü gibi yerine getirilip getirilmedigini
degerlendirme imkâni verir. Sorumlulugu devredenler ihtiyaçlarinin
karsilanip karsilanmadigini bildirmek, yaptirimlar uygulamak veya tesvikler
saglamak isteyebilir veyahut hatalarin düzeltilmesini ya da ilâve güvenceler
saglanmasini talep edebilirler.24
D. Hesap Verme Sorumlulugu ve Saydamlik
Hesap verme sorumlugu ve saydamlik literatürde ayri ama karsilikli
etkilesim içinde olan kavramlar olarak degerlendirilmektedir. Saydamligi
saglayabilmek için etkili ve iyi isleyen hesap verme süreçlerine; hesap verme
süreçlerinin de iyi isleyebilmesi için saydamliga ihtiyaç vardir. Öyle ki,
hesap verme sorumlulugu anlaminda kamu kaynaklarinin kullanim yerleri ve
amaçlarinin raporlanmasi bizatihi seffafligin geregidir.
Baska bir ifadeyle, etkin bir hesap verme sorumlulugu saydamligi
saglamanin bir araci; saydamlik ise hesap verme sorumlulugunun geregi gibi
yerine getirilmesinin ön kosuludur.
Kabul etmek gerekir ki, kamuoyuna karsi
seffafligi saglayamamis bir
yönetim muhtemelen kendi iç isleyisinde de seffaf degildir. Saydamlik;
bürokratik verimsizligin yerlesik hale gelmesini, özellikle de
sorumluluklarin çok fazla dagildigi ve hatta sulandirildigi, somut hedeflerin
olmadigi, izlemenin yetersiz ya da sonuçlar üzerinde odaklanmanin düsük
oldugu durumlarda hesap verebilirlik süreçlerini tetikleyerek ve
destekleyerek önleyebilir.
Saydamlik konusu gündeme geldiginde saydamlikla dogrudan
etkilesim içinde bulunan hesap verebilirlik kavraminin da açiklanmasinda
fayda vardir. Hesap verebilirlik demokratik degerleri temsil ettiginden hem
kendi içinde bir son hem de daha etkin ve etkili kurumlari gelistirmek
açisindan bir vasitadir. Siyasetçiler ve kamu görevlilerine kanunlar ve yasal
düzenlemeler vasitasiyla kontrol ettikleri kaynaklar ve yönettikleri kurumlar
üzerinde genis yetkiler taninmistir. Hesap verebilirlik bu gücün kamu yarari
dogrultusunda kullanildigini garantilemek için en temel yoldur. Hesap
verebilirlik kimin kime karsi ne için hesap verebilir kilindigi konusunda
açikligi gerekli kilar. Hesap verebilirlik resmi raporlama mekanizmalari ve
dis denetim ile güçlendirilir. Günümüzde birçok ülke hesap verebilirligi
kararlarin düzenliligi ile sinirlandirmaktansa, performans için hesap
verebilirlik üzerine yogunlasarak güçlendirme yolunu seçmektedir.
Hesap verebilirlik, sorumluluklar konusunda cevap vermek, rapor
etmek, açiklama yapmak, yükümlülükleri üstlenmek ve kamusal
degerlendirme ve muhakemeye açik ve hazir olmaktir. Kamu yönetiminin
hesap verebilirliginin etkin bir biçimde kurgulanip, isletilebilmesi büyük
24 Hasan Bas, a.g.e.
ölçüde, kamusal islem, eylem ve kararlara iliskin kamusal bilgilenme ve
bilgilendirme süreçlerinin düzenli ve etkili bir biçimde isletilebilmesine
baglidir. Iste bu unsurlarin hepsi kamu yönetiminde saydamligin
saglanmasiyla ilgilidir.
Saydamlik ile dogrudan etkilesim içinde bulunan hesap verebilirlik
kavrami demokratik degerleri temsil ettiginden hem kendi içinde bir son
hem de daha etkin ve etkili kurumlari gelistirmek açisindan bir vasitadir.
Siyasetçiler ve kamu görevlilerine kanunlar ve yasal düzenlemeler
vasitasiyla kontrol ettikleri kaynaklar ve yönettikleri kurumlar üzerinde
genis yetkiler taninmistir. Hesap verebilirlik bu gücün kamu yarari
dogrultusunda kullanildigini garantilemek için en temel yoldur. Hesap
verebilirlik kimin kime karsi ne için hesap verebilir kilindigi konusunda
açikligi gerekli kilar. Hesap verebilirlik resmi raporlama mekanizmalari ve
dis denetim (bagimsiz bir denetim dairesi, ombudsman vs.) ile güçlendirilir.
Günümüzde birçok ülke hesap verebilirligi kararlarin düzenliligi ile
sinirlandirmaktansa, performans için hesap verebilirlik üzerine yogunlasarak
güçlendirme yolunu seçmektedir.
Hesap verebilirlik, sorumluluklar konusunda cevap vermek, rapor
etmek, açiklama yapmak, yükümlülükleri üstlenmek ve kamusal
degerlendirme ve muhakemeye açik ve hazir olmaktir. Kamu yönetiminin
hesap verebilirliginin etkin bir biçimde kurgulanip, isletilebilmesi büyük
ölçüde, kamusal islem, eylem ve kararlara iliskin kamusal bilgilenme ve
bilgilendirme süreçlerinin düzenli ve etkili bir biçimde isletilebilmesine
baglidir. Iste bu unsurlarin hepsi kamu yönetiminde saydamligin
saglanmasiyla ilgilidir.
E. Hesap Verme Sorumlulugu ve Denetim
Demokratik rejimlerde kanun yapmak yetkisini elinde bulunduran
yasama organi, kamu kaynaklarinin elde edilmesi ve kullanilmasina izin
vererek yürütmeden bu sorumlulugun yerine getirilmesini bekler. Yürütme
de, kamu fonlarinin kullaniminda ve yükümlülüklerini yerine getirmede
yasamaya karsi hesap vermek durumundadir. Bu karsilikli iliski asagidaki
sema ile özetlenebilir.(Tablo:1)25
Baran Özeren,(2001) “Kamu Sektöründe Hesap Verme Sorumlulugu Düzenlemelerine
Genel Bir Bakis”(Çeviri-IFAC tarafindan 2000 yilinda hazirlanan “Kamu Sektöründe
Kurumsal Yönetisim:Yönetim Kurulu Perspektifi “ baslikli çalismanin ikinci bölümü) s 2,
www. sayistay.gov.tr
YÜKSEK
DENETIM
KURUMU
YÜRÜTME
Parlamentolarin halka karsi siyasi sorumlulugu( hesap verme
yükümlülügü) geregi kamu kaynaklarinin etkin ve verimli kullanildigina
iliskin güvence faaliyeti yürütmesi çagdas yönetimin bir geregidir.
Yürütmenin performansini degerlendirmek suretiyle gerçeklestirilecek
bu faaliyet bagimsiz denetim yapmakla görevli Sayistaylar eliyle yürütülür.
Dünyada kabul gören temel yaklasim, tüm kamu kaynaklarinin ve
faaliyetlerinin parlamento adina dis denetim görevi yapan Sayistaylar
tarafindan denetlenmesidir. Sayistay tarafindan yürütülen denetimler, hem
parlamentonun hem de yürütmenin objektif bilgi ihtiyacini karsilayarak
hesap verme sorumlulugunun yerine getirilmesine yardimci olmaktadir.
Saydam bir mali sistemin geregi olarak Sayistay, yürütme organlarinin
kamusal kaynaklari nasil ve hangi amaçlara yönelik olarak kullanildigi, bu
kullanimin ne tür sonuçlar yarattigi
konusunda gerekli bilgiyi vatandaslara
sunar.
Sayistay’in birinci önceligi, seffafligi ve hesap verme sorumlulugunu
gelistirecek sekilde faaliyet göstermek olmalidir. Kamu kurumlari, hesap
verme sorumluluklarini en iyi sekilde performans ölçümü yaparak yerine
getirilebilecegi için dis denetimin, öncelikle kurumlarin performanslarini
ölçme kapasitelerini arttirmaya yönelmesi gerekmektedir. Kamu
kurumlarinin performans ölçümü yapmalari
seffafligi da artiran bir unsurdur.
Seffafligi saglamanin ve hesap verme sorumlulugunu gelistirmenin bir
diger yolu; dis denetim örgütünün, denetlenen kurumlarin düzenledikleri
mali tablolarin gerçekleri yansittigi ve güvenilir oldugu konusunda
parlamentoya güvence saglamasidir.
Parlamento adina yapilan denetimin iki temel boyutundan biri olan
mali denetimin, çagdas yöntem ve teknikler kullanilarak yapilmasi, seffafligi
ve hesap verme sorumlulugunu gelistirecek önemli bir araçtir. 26
Yürütme organlarinda da, hesap verme yükümlülügü zinciri içerisinde
ve yetki devri çerçevesinde en üst yöneticiden baslayarak kaynaklarin
kullaniminda sorumlulugu olanlarin hesap verme yükümlülügü söz
konusudur. Uygun düzeyde bir hesap verebilirlik için; iç kontrol sisteminin
varligi ve isleyisi gereklidir. Bunlara ilave olarak, ilgili gözden geçirmelerin
varligi, iç denetim yoluyla düzenli izleme, periyodik araliklarla seffaf bir
mali raporlama, bagimsiz bir denetim tarafindan denetim yapilmasi gerekir.
Yönetsel hesap verebilirligin gereklerinden sayilan iç kontrol,
yönetimin hedeflerini gerçeklestirme konusunda ihtiyaç duydugu bilgi ve
güvence saglayan yönetim araçlarini ifade etmektedir. Bu yönetim araçlari
arasinda kurumun bütün planlari, politikalari, prosedürleri ve uygulamalari
sayilabilir. Kurumun islevine uygun olarak düzenli, ekonomik, verimli ve
etkin faaliyetler gerçeklestirilmesi; kaynaklarin hata, savurganlik ve
suiistimallere karsi korunmasi; mevzuata uyulmasi ve güvenilir ve dogru
verilerin hazirlanmasi ile bu verilerin uygun zamanli ve dogru zamanli
olarak açiklanmasi iç kontrolün temel hedefidir. Iç kontrol sistemi kendi
basina bir sistem degil; planlama, bütçe, muhasebe, denetim ve elektronik
bilgi s sistemlerini kapsayan bir kavramdir. Kurum amaçlari, çalismalari ve
kaynaklarini kontrol etmek üzere insa edilen iç kontrol, bir yönetim araci
olarak yönetim kademesinin sorumlulugundadir. Yönetim, iç kontrol
yapisinin bir parçasi olarak olasi yolsuzluklari hatalari ve verimsiz
uygulamalari en aza indirmek, kurum yapisi ve prosedürlerini kontrol etmek
ve degerlendirmek üzere genellikle kurum bünyesinde bir iç denetim birimi
kurarlar.
Iç denetim; kurum içinde bagimsiz, dogrudan üst yönetime rapor
veren kurumun faaliyetlerini gelistirmek ve katkida bulunmak üzere
tasarlanmis bir danismanlik ve güvence faaliyetidir. Bu fonksiyon, risk
yönetimi, kontrol ve yönetim süreçlerinin etkinligini degerlendirmek ve
iyilestirmek üzere sistemli ve bilimsel disiplini olan bir yaklasimla kurumun
hedeflerini basarmasina katkida bulunur.27
26 Hasan Bas, a.g.e
27 Sacit Yörüker, Sayistay Uzman Denetçisi (2003) Yeni Konseptler ve Gelismeler
Temelinde Kontrol ve Denetim Sistemlerimiz Üzerine Bir Degerlendirme(Sunum Metni)
Iç ve dis denetimin konumlari, denetim yöntemleri, sorumluklari,
denetim hedefleri gibi konularda bazi farkliliklari olsa da her ikisi de kamu
kaynaklarinin mevzuata ve sosyal ve ahlaki davranis standartlarina uygun
kullanilmasi ve verimli, etkin ve ekonomik kamu idaresinin gelistirilmesi
gibi kapsamli bir amaci paylasmalari dolayisiyla denetim görevinin
koordineli bir sekilde yapilmasi faydali olacaktir. Hem iç hem de dis
denetçilerin, denetim planlamasi yaparken, denetime iliskin veriler ve
denetim sonuçlarina ulasirken birbirlerinin raporlarindan ve bulgularindan
faydalanabilmelidirler.
F. Kamu Mali Yönetimi Ve Kontrol Kanununa Göre Hesap
Verme Sorumlulugu
Kanun asil olarak hesap verme sorumlulugu ve seffafligi gelistirme
amacina yönelik olarak stratejik plan, performans ölçümü, iç ve dis denetim
gibi kamu yönetimi ilkeleri üzerine insa edilmeye çalisilmistir. 5018 sayili
Kanunun 1.maddesinde, Kanunun amaçlarindan birinin hesap verebilirligi
saglamak oldugu belirtildikten sonra 8 inci maddede hesap verme
sorumlulugu düzenlenmistir. Madde ile; her türlü kamu kaynaginin elde
edilmesi ve kullanilmasinda görevli ve yetkili olanlarin, kaynaklarinin etkili,
ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden,
kullanilmasindan, muhasebelestirilmesinden, raporlanmasindan ve kötüye
kullanilmamasi için gerekli önlemlerin alinmasindan sorumlu ve yetkili
kilinmis mercilere hesap vermek zorunda olduklari hüküm altina alinmistir.
Kanunun 10, 11, 17 41, 49 ve 68 inci maddelerinde de sorumluluk
hükümlerine yer verilmistir.
Kanunun en önemli maddelerinden olan 8 inci hesap verme
sorumlulugunu uluslararasi kabul görmüs tanimi yerine “idari sorumluluk”
tanimi olarak ele almistir. Oysa maddedeki hesap verme sorumlulugunu
kanunun bütünlügü içerisinde bir görev icra etmek üzere kendilerine emanet
edilen kamu kaynaklarini kullananlarin, kaynaklari kendilerine emanet
edenlere karsi, kaynaklarin kullanimi ve görevin nasil yerine getirildigi
hususunda açiklamada bulunma sorumlulugu olarak algilanmasi gerekir.
Çünkü idari sorumluluk kavrami kamu hukukumuzda zaten vardir ve burada
mali anlamda hesap verme sisteminin önemi ve yapisi tanimlanmalidir. Ama
anilan maddeler hazirlanirken, “herkesin yaptigi isin sorumlulugunu yerine
getirmesi” anlayisi agir basmistir. Oysa etkili bir hesap verme
sorumlulugunun yerine getirilebilmesi için bütçe süreçlerine ve performans
planlarina yansiyan, karsilikli olarak üzerinde anlasilmis beklentilerin
raporlanmasi esasina dayanan bir sürecin yasada yer almasi, bu tür bir
mekanizmanin kurulmus olmasi gerekir.28
28 Hasan Bas, a.g.e.
Ayrica, Kanunda hesap verme sorumlulugunun raporlama olarak ele
alinmasi
kamu görevlilerinin, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi
sirasinda sorumluluklari konusunda kendi kararlari ve eylemlerinden dolayi
kamuya hesap verirler ve uygun denetime tabi tutulmalarina engel degildir.
Öyle ki, Kanunun 71 inci maddesi ile kamu kaynaginin elde edilmesi,
yönetilmesi, kullanilmasi, harcanmasi ve korunmasindan sorumlu kamu
görevlilerinin mevzuata aykiri karar, islem, eylem veya ihmal sonucunda
neden olduklari kamu kaynaginda artisa engel veya eksilme nedeniyle
dogacak mali sorumluluklari düzenlenmistir. Bu düzenlemeye bagli olarak
Kanun, hesap ve islemlerin kesin hükme baglanmasini, tanimlayarak
Sayistay’in yasal düzenlemelere uygun olmayan ve kamu zararina yol açan
hesap ve islemler hakkinda kesin hükümler ihdas edecegini, kamu zararinin
kontrol, denetim ve inceleme sonucunda tespit edilmesiyle de tahsil
edilebilecegini düzenlemistir.
5018 sayili Kanununun “Faaliyet Raporlari ve Kesin Hesap” baslikli
altinci bölümü ile dis denetime iliskin 68 inci maddedeki düzenlemeler
dikkate alindiginda hesap verme sorumlulugunun, sonuç itibariyle bir
raporlama faaliyeti oldugu daha belirgin olarak ortaya çikmaktadir.
Hesap verme sorumlulugunun, kendisine yetki verilenlerin ve kaynak
tahsis edilenlerin bu yetkileri ve kaynaklari ne kadar iyi kullandiklarini
raporlamasi olarak degerlendirilmesi gerektiginden hareketle; kamu
kaynaklarinin iyi kullanilip kullanilmadigi konusunda bir kanaate
ulasabilmek için performans ölçümü yapilmasi
gerekmektedir. Bir baska
ifadeyle hesap verme sorumlulugu en iyi performans ölçümü sonucu ortaya
çikan performans bilgilerinin raporlanmasiyla yerine getirilebilir.
Kanuna göre kamu kaynaklarinin etkin ve rasyonel kullaniminda
birincil sorumluluk bakanlarin ve kurumlarin üst yöneticilerinindir.
Bakanlarin, sonuçlardan dolayi parlamentoya karsi hesap verme
sorumlulugunu yerine getirebilmesi, parlamentonun tahsis ettigi kaynaklara
karsilik ne tür sonuçlar elde etmeyi taahhüt ettigini beyan etmesine, yani
ölçülebilir hedefler belirlenmesine baglidir. Benzer sekilde, üst yöneticilerin
hesap verme sorumlulugunu yerine getirebilmeleri de, kendilerine tahsis
edilen kaynaklarin ve verilen yetkilerin karsiliginda nasil bir performans
sergileyeceklerini beyan etmelerine, yani, ölçülebilir performans hedeflerini
belirlemelerine baglidir. Hesap verme sorumlulugu, bu karsilikli taahhüt ve
beklentiler çerçevesinde yerine getirilmekte, performans ölçümlerine dayali
faaliyet raporlari araciligiyla bu sorumlulugu ne sekilde yerine getirdigi
sergilenmektedir.
Hesap verme sorumlulugu disinda olmakla birlikte klasik hukuki ve
mali sorumluluk anlayisiyla yapilan hesap verme sorumlulugu dolayisiyla
5018 sayili Kanunla getirilen sorumluluk anlayisinin, her türlü kamu
kaynaginin elde edilmesi ve kullanilmasinda görevli ve yetkili olanlarin,
kaynaklarin etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde
edilmesinden, kullanilmasindan, muhasebelestirilmesinden,
raporlanmasindan ve kötüye kullanilmamasi için gerekli önlemlerin
alinmasindan kaynaklanan sorumluluklari, 1050 sayili Kanunla benimsenen
“pesinen zimmetdar” lik sorumlulugundan ayrilarak kamu görevlilerini
kusuru oraninda sorumlu tutan bir anlayisi benimsedigini de vurgulamak
gerekir.
SONUÇ
Saglikli bir mali yönetim, karar süreçlerinde etkinligi sagladigi kadar
denetlenebilirligi de saglamalidir. Çagdas mali yönetim ve denetlenebilirlik,
hesap verme sürecinin; hesap verme süreci de kamu yönetiminin ve
demokratik rejimin vazgeçilmezidir. Bu nedenle kamu mali yönetimin;
Gerçekçi gelir ve gider tahminlerini içeren bir bütçeye,
Karar verme sürecinde yönetimce basvurulabilecek çesitli ekonomik
ve mali analizler için elverisli veriler saglayabilecek bir bütçe kod yapisi ve
mali tablolara,
Genel kabul görmüs muhasebe ilkelerine uygun olarak ve tahakkuk
esasina göre kurulmus saglikli isleyen bir muhasebe sistemine,
Bütçelenmis giderleri finanse etmek amaciyla, uygun bir eylem plani
içeren nakit yönetim sistemine,
Kamu kaynaklarinin mevzuatla uyumlu kullanilmasini, kaynaklarin
amaç disi ve kötü kullanima karsi korunmasini, dogru ve güvenilir mali ve
mali olmayan bilgi ve verilerin elde edilmesini, bunlarin korunmasini ve
mali tablolar ile raporlarda dürüstçe gösterilmesini saglayacak bir iç kontrol
sistemi olusturulmasina,
Kamu kaynaklarinin, verimli, etkin, tutumlu ve kamu menfaatleriyle
uyumlu kullanilip kullanilmadigini bagimsiz ve tarafsiz olarak
degerlendiren, bulgu, görüs ve tavsiyelerini kamu yöneticilerine(basta
parlamento ve kamuoyu olmak üzere) raporlariyla sunan ve bu yolla bir
yandan kamu yönetiminin iyilesmesine katkida bulunurken bir yandan da
kamu kurum ve kuruluslarinin ve giderek hükümetlerin inanilirligini arttiran
bir denetim yapisina,
Sahip olmak gerekir. Bunun için iyi bir mevzuat düzenlemesi ön kosul
olsa da, süreçte görev alacak aktörlerin inanirliligi ve katilimi da son derece
önemlidir.
KAYNAKLAR
Baran ÖZÖREN, (2001), “Kamu Sektöründe Hesap Verme Sorumlulugu
Düzenlemelerine Genel Bir Bakis(Sayistay Bilgi Notu), www.sayistay.gov.tr
Cüneyt YÜKSEL, (2005), “Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu
Yönetiminde Etik(Kavramsal Çerçeve Ve Uluslar Arasi Uygulamalar) Cilt:
1, TÜSIAD Yayini, Yayin No:2005-11/412
Cüneyt YÜKSEL, (2005), “Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu
Yönetiminde Etik Cilt: 2” TÜSIAD Yayini Yayin No:2005-11/411
Emin DEDEOGLU, Ferhat EMIL, Can ERDEM, M. DEDEOGLU, (1999),
“Mali Mevzuatinin Uygulanmasi Ve Saydamligi Üzerine Gözlemler”,
TESEV Yayini, www.tesev.org.tr
Emin DEDEOGLU, Ferhat EMIL, Can M ERDEM, (2000), “Kamu Mali
Mevzuatinin Uygulanmasi Ve Saydamligi Üzerine Gözlemeler: Bütçe
Kanunlari Mali Disiplini Ne Ölçüde Sagliyor?”, Devlet Reformu: Kamu
Maliyesinde Saydamlik”, TESEV Yayinlari, www.tesev.org.tr
Emine KIZILTAS, (2001), IMF Tarafindan Belirlenen Mali Saydamlik
Standartlari Bu Standartlarin Türkiye’de Uygulanabilirligi ve Bu Konuda
Yapilmasi Gereken Düzenlemelere Iliskin Öneriler Devlet Bütçe Uzmanligi
Arastirma Raporu”, www.bumko.gov.tr
Emrullah AYCI, (2005), “Yargi Etigi Açisindan Ulusal Yargi Agi Projesi
(UYAP)”, Adalet Dergisi, Sayi:22
E rdin IVGIN, (2005), “Kamu Mali Yönetim Anlayisindaki Degisiklikler”,
www.worldbank.org/publicsector/ pe/turkeysymposium
Fikret GÜLEN, (2003), “Kamu Harcamalarinda Hesap Verilebilirlik Ve
Seffaflik Için Denetim: Dis
Denetim Sistemi Nasil Tasarlanmali”,
www.tesev.org.tr/etkinlik/
Filiz SALCI, (Ocak,2005), “Kamu Mali Yönetiminde Saydamligin Sisteme
Olumlu ve Olumsuz Etkilerinin Degerlendirilmesi”, G.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü e-Dergisi, Sayi:3, www.sosbil.gazi.edu.tr/edergi/makale.php
H.Hakan YILMAZ, (1999), “Kamu Mali Yönetiminin Yeniden
Yapilandirilmasi: Dünya Bankasi Orta Vadeli Harcama Sistemi”, DPT,
Ankara.
M.Hakan ÖZBARAN, (2001), “Seffaflik Ve Hesap Verme Sorumlulugu
Baglaminda Yolsuzlukla Mücadelede Sayistaylarin Rolü”,Kamu
Harcamalarinda Saydamlik Konferansi-Sakarya, www.mc-med.org/
NewActivities/ Transparancy/Doc
Harun CANSIZ, (2000), “Kamu Mali Yönetiminde Saydamlik”, AfyonKocatepe Üniversitesi Iktisadi Ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Cilt:2, Sayi:1
Hasan BAS, (2005) “Hesap Verme Sorumlulugu Ve Kamu Mali Yönetimi
Ve Kontrol Kanunu”, maliyesempozyumu.pamukkale.edu.tr/hasanbas.
Izak ATIYAS, Serif SAYIN, (2000), “Devletin Mali ve Performans
Saydamligi”, www.tesev.org.tr/etkinlik/
M. Hakan ÖZBARAN, (2001), “Seffaflik Ve Hesap Verme Sorumlulugu
Baglaminda Yolsuzlukla Mücadelede Sayistaylarin Rolü”, Sayistay Dergisi
Sayi:43
M. Hakan ÖZBARAN, (2001), “Kamu Kesiminde Hesap Verme
Sorumlulugu Uygulamalarinin Modernizasyonu(Sayistay Bilgi Notu)”,
www.sayistay.gov.tr
Murat TOKER, (2002), “Mali Saydamlik Ve Türkiye”,
www.sayistay.gov.tr
Mustafa ÖZYÜREK, (2001), “Mali Saydamlik ve Vergi Harcamasi”,
Finansal Forum, www.finansalforum.com.tr
Necip POLAT, (2003), “Saydamlik, Hesap Verme Sorumlulugu ve
Denetimin Etkinligi”, Sayistay Dergisi, Sayi:49
Nihal SAMSUN, (2003), “Hesap Verebilirlik ve Iyi Yönetisim”
www.maliye.gov.tr/ab/turkce/governance/1.pdf
Özgür BIYAN, (2005), “Kamu Mali Yönetimi Ve Kontrol Kanunu’nun
Getirdikleri(5018 Sayili Kanunu 1050 Sayili Kanunla Karsilastirma)”,
www.muhasebetr.com.tr
Pelin KUZEY, (2003),“Seffaflik ve Iyi Yönetisim”,
www.maliye.gov.tr/Ab/Turkce/Governance/1.Pdf
Sacit YÖRÜKER, (2001), “Hesap Verme Sorumlulugu”,
www.sayistay.gov.tr
Sacit YÖRÜKER, (2004), “Kontrol, Denetim, Teftis Ve
Sorusturma:Kavramsal Bir Çerçeve”, www.tesev.org.tr/etkinlik/
Safiye KAYA, (2003), “Hesap Verme Sorumlulugu Parlamento ve
Sayistay(Konusma Metni)” , www.sayistay.gov.tr
Tahakkuk Esasli Devlet Muhasebesi Çalisma Grubu, (2002), “Devlet
Muhasebesinde Reform Çalismalari: Nakit Esasindan Tahakkuk Esasina,
www.muhasebat.gov.tr/Yayin/Docs/
TESEV, “Kamu Mali Yönetiminin Yeniden Yapilandirilmasi Ve Denetim
(Teblig)”, www.tesev.org.tr/etkinlik/
Ufuk GENCEL, “Mali Saydamlik Ile Ilgili Uluslararasi Para Fonu
Standartlarin Ve Kodlarin Gözlemlenmesine Iliskin Türkiye Raporu(Çeviri)
IMF, 2000 Report On The Observance Of Standards And Codes (ROSC),
Turkey”, www.canaktan.org/Ekonomi/
Yasemin G. GÜRCAN, (1999), “Mali Disiplinin Saglanmasinda Yasal
Düzenlemelerin Yeri, Önemi Dünya Uygulamalari Ve Türkiye Örneginin
Incelenmesi”,www.hazine.gov.tr
Yasemin HÜRCAN, , Emine KIZILTAS, H. Hakan YILMAZ, (2000),
“Türk Kamu Mali Yönetimi Mali Aydamlik Standartlarinin Neresinde – IMF
Iyi Uygulamalar Tüzügü Temelinde Bir Degerlendirme”,TESEV Yayinlari,
www.tesev.org.tr
Zuhal TEK, (2000), “OECD Ülkelerinde Mali Saydamlik Rehberi”, Bütçe
Dünyasi, Yil:1, Sayi:4,,ss. 4-6.
adminToplantı No : 2016/054 Gündem No : 26 Karar Tarihi : 05.10.2016 Karar No : 2016/UH.I-2444 Şikayetçi: Sağır Ticaret- Mehmet Sağır İhaleyi Yapan Daire: İzmir Su Ve Kanalizasyon İdaresi Genel…
adminDerneklere Nasıl Üye Olunur? Dernekler gerçek şahıslardan oluşan bir hükmî şahsiyettir. Yani iktisadi olmayan belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek isteyenlerin oluşturduğu bir topluluktur. İşte bu ortak amacı gerçekleştirmek isteyenlerin…
